Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding van professionals in het onderwijs

Wat kan ‘aandachtige betrokkenheid’ in pedagogische zin voor het onderwijs betekenen? Om dat te onderzoeken besloot Lisette Bastiaansen de praktijk van het onderwijs in te duiken. Ze bezocht leraren, leerlingen en leidinggevenden op vijftien verschillende scholen in het primair en voortgezet onderwijs. In januari 2022 promoveerde zij op het proefschrift Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht. Promotor was onderwijspedagoog Gert Biesta, hoogleraar Public Education aan Maynooth University in Ierland. Tussen 2015 en 2019 was Biesta geassocieerd lid van de Onderwijsraad.

De kernvragen van het onderzoek: Hoe, wanneer, waarom en in welke vorm zijn leraren aandachtig betrokken bij hun leerlingen? Welke betekenis geven zij aan die aandachtig betrokkenheid en kan die betekenis  überhaupt wel gegeven worden? Hoe belangrijk is aandachtige betrokkenheid voor leraren, gezien vanuit hun persoonlijke opvattingen over professionaliteit? En hoeveel ruimte hebben ze binnen het huidige tijdsgewricht om die aandachtige betrokkenheid bij de leerling ook daadwerkelijk gestalte te geven?
Lisette Bastiaansen is als gastdocent verbonden aan de Masteropleiding Pedagogiek van de Hogeschool Arnhem Nijmegen en werkt als zelfstandig begeleider/coach op het gebied van interpersoonlijke communicatievraagstukken binnen het onderwijs. Zij werkte jarenlang als docent en studieloopbaanbegeleider bij HBO-instelling Fontys. Daar kreeg zij het idee een masteropleiding pedagogiek te gaan volgen.

Wij hebben als school een opdracht hier

Op de site van de Vereniging voor katholiek en christelijk onderwijs – Verus, staat een interview met Bastiaansen waarin zij over haar motivatie zegt: “In de klas heb je altijd kinderen met wie het niet goed gaat. Zo was er een leerlinge met een moeilijke thuissituatie. Zij liep vast in de opleiding. Ik vroeg me af of en hoe we haar als school konden en moesten helpen, hoe en waarbij we aandachtig betrokken konden en moesten zijn. Dit was de derde opleiding die ze probeerde. We konden haar toch niet gewoon óók weer op straat zetten? Wat mij betreft hebben we als school een opdracht hier. Een opdracht om haar te leren om op eigen benen in de wereld te kunnen (be)staan, los van haar familie, haar geschiedenis en thuissituatie. Om haar te ‘leren’ dus om zelf iemand te zijn.

Ik besloot de masteropleiding pedagogiek bij de HAN te volgen met de vraag in mijn achterhoofd: Wat staat je te doen als leraar bij dat op eigen-benen-in-de-wereld-brengen van jonge mensen en waar gaat je aandacht en betrokkenheid dan naar uit? Je wil geen therapeut zijn, maar wel leraar. Er was nog te weinig beschreven hoe dit relationeel in zijn werk gaat en wat hierbij komt kijken. Want als jij een kind ‘ziet’, waar kijk je dan naar? En zie je dan het zelfde als ik?”

En zo werd het thema voor haar proefschrift geboren. Er was al wel veel onderzocht en geschreven over de instrumentele kant van de relatie tussen leraar en leerling. Bijvoorbeeld over hoe een goede relatie bijdraagt aan het verbeteren van de prestaties, maar veel minder over de pedagogisch-relationele kant ervan. “Dus de kwestie van het op eigen benen laten staan van een jong mens in de wereld, in relatie tot anderen en wat daar relationeel bij komt kijken. Dat was nog nauwelijks onderzocht. Bij het pedagogisch-relationele handelen van leraren gaat het in essentie over het uitnodigen, uitdagen en verleiden van leerlingen om op een volwassen manier om te gaan met hun eigen vrijheid. Hoe dóe je dat? Wat vraagt dat in relationele zin van een leraar en van een school? En wat zou het kunnen brengen?’’

Drie bewegingen

‘Aandachtige betrokkenheid’ bestaat volgens Bastiaansen uit drie bewegingen die de pedagogische grondhouding van leraren vormen:

• Aandachtig zijn: een binnenkomende beweging. De ander werkelijk ontvangen.
• Aanwezig zijn: een innerlijke beweging. Wakker zijn in het hier en nu.
• Betrokken zijn: een uitgaande beweging. Bijdragen aan het-op-eigen-benen-leren-staan

Via het aandachtig betrokken handelen van leraren krijgt een leerling de kans om te oefenen met het op een volwassen manier omgaan met de eigen vrijheid.

Juweeltjes en kruimeltjes

In een bespreking van het proefschrift op de site van het Nederlands Instituut voor Onderwijs en Opvoedingszaken – Nivoz, schrijft Frederike de Jong – docente levensbeschouwing en filosofie – dat de door Bastiaansen beschreven portretten – van vijf leraren, vijf leerlingen en vijf leidinggevenden – uit het boek ‘juweeltjes’ zijn: “Ze zijn een feest om te lezen. Daarbij geven ze inzage in de wijze waarop ‘aandachtige betrokkenheid’ zich in het dagelijkse (school-) leven al dan niet manifesteert en wat daarvoor nodig is”.

Deze juweeltjes beschrijven hoe de aandachtig betrokken grondhouding vorm krijgt in de klas. Bastiaansen: “Ik heb het over alledaagse aandachtsgeleiders. Werkelijke aandacht en betrokkenheid vraagt niet om het inrichten van speciale coachingsuren of iets dergelijks. Het kan gewoon via de lesinhoud lopen, via een goed diepgaand gesprek bijvoorbeeld. Het gaat eigenlijk over kleine momentjes, vaak haast onzichtbare mini-manifestaties van aandacht, die op het eerste oog niet opvallen. Ik noem het kleine kruimeltjes: ze zijn bijna niet zichtbaar en tegelijk onmisbaar. Dat kan zitten in een klein contactmoment op de gang, een kort gesprek over iemands hobby of een aai over je bol”.

Met lijf en leden in het hier en nu

In de onderwijspraktijk manifesteert aandachtige betrokkenheid zich dus subtiel. Aandachtige betrokkenheid is niet is af te dwingen, zegt Bastiaansen. Niet in organisatievormen, niet door het vast te leggen in visies of missies, maar ook niet in het individuele handelen van leraren. “Ik maakte ook lessen mee van een leraar die met zijn ziel en zaligheid liefdevol aandachtig betrokken aanwezig wilde zijn bij leerlingen, maar hij was zo hard aan het proberen dat het gekunsteld overkwam en dat hij niet meer met lijf en leden in het hier en nu was. Daar gaat het namelijk over: over het werkelijk met lijf en leden aanwezig willen, durven en kunnen zijn. Dat gaat over ontvangen en over afstemmen op je binnenste en van daaruit op de wereld. Dat kun je niet afdwingen, wel oefenen. Alleen een leraar die werkelijk aanwezig is, nodigt leerlingen uit om ook tot aanwezigheid te komen”.

Lees het hele interview met Lisette Bastiaansen: Vanuit aandachtige betrokkenheid lesgeven: kleine interacties die veel in beweging brengen, Verus, 9 maart 2022.
Daarin worden voorbeelden gegeven van portretten – momenten van aandachtige betrokkenheid in de klas, alsmede een link naar een download van gedeelten uit het proefschrift: www.verus.nl/actueel/nieuws/vanuit-aandachtige-betrokkenheid-lesgeven-kleine-interacties-die-veel-in-beweging

Hoe ‘aandachtige betrokkenheid’ zich in het dagelijkse leven op school manifesteert en wat daarvoor nodig is: 15 onderwijsportretten, door Frederike de Jong, Nivoz, 11 april 2022: https://nivoz.nl

Op de site van NIVOZ is een podcast te beluisteren: “#50 Lisette Bastiaansen over aandachtige betrokkenheid: ‘Ik denk dat het gaat over samen mens-zijn. En daar steeds bij terug durven komen”: https://podcastluisteren.nl/komen

Het proefschrift is in boekvorm uitgegeven: Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding, door Lisette Bastiaansen, Garant Uitgevers, 2022.

Symposium met workshops op 18 mei 2022

Op woensdag 18 mei 2022 is er een symposium met elf workshops in Nijmegen, speciaal gewijd aan ‘aandachtige betrokkenheid’. Lisette Bastiaansen geeft daar een lezing. Aanvang 12.30 uur. Adres: HAN VDO, Groenewoudseweg 1, Nijmegen.
Entree: € 40,- of  € 80,-.

“Waar gaat jouw aandacht en betrokkenheid in de relatie met jouw leerlingen naar uit? Wat is aandachtige betrokkenheid eigenlijk? Wat vraagt het? En wat is de betekenis ervan? Om deze vragen draait het tijdens het symposium ‘Aandachtige betrokkenheid als pedagogische grondhouding’”.

Het symposium is een gezamenlijk initiatief van de Masteropleiding Pedagogiek (Hogeschool van Arnhem en Nijmegen), Stichting NIVOZ, LOEPP netwerk van Leraren Onderzoeken Eigen Pedagogische Professionaliteit en Lisette Bastiaansen. Het symposium is bedoeld voor leraren, lerarenopleiders en andere pedagogische professionals. Ook studenten binnen deze vakgebieden zijn welkom.

Volledig programma, meer info en aanmelden op HAN: www.han.nl/agenda/2022/05/symposium-aandachtige-betrokkenheid-als-pedagogische-grondhouding/#