Project over de ontwikkeling en bescherming van ambtelijk vakmanschap in volle gang

Stichting Beroepseer voert een onderzoek uit naar het recht op ambtelijk vakmanschap, in opdracht van het Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Rijk (A+O fonds Rijk) en in samenwerking met de vakbonden binnen de rijksoverheid, waaronder de Centrale voor Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF). De centrale vraag van het onderzoeksproject luidt: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en beschermen?  De resultaten worden gebundeld in een aantrekkelijk geschreven publicatie.

Doel van het onderzoek

Met Het recht op ambtelijk vakmanschap wil Stichting Beroepseer, samen met A+O fonds Rijk en de vakbonden binnen de rijksoverheid, advies uitbrengen over wat er nodig is om ambtelijk vakmanschap te ontwikkelen en beschermen. Dat is nodig om werk te maken van het herstel van het gezag van en vertrouwen in de overheid. De publicatie bevat concrete adviezen over voorzieningen die kunnen gaan bijdragen aan de ontwikkeling en bescherming van ambtelijk vakmanschap in de praktijk van de rijksoverheid. De beoogde publicatie geeft advies over de manier waarop een nieuwe infrastructuur ter bevordering van ambtelijk vakmanschap concreet kan worden gerealiseerd binnen publieke organisaties op rijksniveau.

Tussenstand project (onderwerpen, groepsgesprekken, vragenlijst)

1.Onderwerpen

De publicatie Het recht op ambtelijk vakmanschap behandelt thema’s die ambtelijk vakmanschap raken. Denk hierbij o.a. aan de rolverdeling tussen de politiek en de ambtenarij, het belang van rechtsstatelijk ambtelijk vakmanschap, transparantie en openheid over ambtelijk werk, veilige ambtelijke organisaties en de opleidingen voor ambtenaren. Over ieder thema komen meerdere deskundigen en/of wetenschappers aan het woord.

2.Groepsgesprekken

In het kader van het project zijn meerdere groepsgesprekken gevoerd met ambtenaren over hun vakmanschap (beleidsambtenaren, uitvoerende ambtenaren en toezichthoudende ambtenaren). Wij geven hier alvast een korte indruk van de opbrengsten op hoofdlijnen. We spraken met de deelnemers over wat ambtelijk vakmanschap in de werkpraktijk onder druk zet. Ambtelijk vakmanschap komt volgens de deelnemers onder druk door:

• Verlies van en weinig waardering voor inhoudelijke expertise (kennis over formele rol van de ambtenaar, inhoudelijke vakkennis, kennis van wet- en regelgeving).
• Dominantie van hiërarchische structuur (overmatig sturen op het bedienen van de politiek, het organisatiebelang dat voorgaat op het maatschappelijke belang).
• Invloed van New Public Management (overmatige focus op efficiënte en rechtmatigheid waardoor rechtsstatelijke/ambtelijke waarden en de menselijke maat het onderspit delven, een miskenning van de verhouding tussen overheid en burger ten gevolge van het klantdenken).

De deelnemende ambtenaren zijn daarnaast met elkaar in gesprek gegaan over de vraag hoe ambtelijk vakmanschap kan worden ontwikkeld en beschermd. Daar kwamen onder andere de onderstaande hoofdpunten uit. In de publicatie wordt nader uitgewerkt hoe deze punten in de praktijk kunnen worden gebracht.

• Een herwaardering van kennis (over de rol van de ambtenaar, rechtsstatelijkheid en inhoudelijke vakkennis)
• Herinrichting van de werving en selectie
• Het opleiden en trainen van ambtenaren moet minder vrijblijvend worden
• De ontwikkeling van een reflectiecultuur (meester-gezelrelaties, zorgen voor steun bij tegenspraak)
• Het creëren van een aanspreekcultuur

3. Vragenlijst

In het boek worden de resultaten van een vragenlijstonderzoek onder ambtenaren behandeld. Klik op de volgende link om daar meer over te lezen (De enquête is inmiddels gesloten!): Ben je rijksambtenaar? Doe mee aan de enquête over het recht op ambtelijk vakmanschap! – Stichting Beroepseer

Achtergrond van het onderzoek: er is een nieuwe, normatieve infrastructuur voor ambtelijk vakmanschap nodig

De Toeslagenaffaire heeft de overheid wakker geschud en ervan doordrongen dat de normalisering van de ambtenarenpositie moet worden aangevuld met een nieuwe, normatieve infrastructuur die het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid kan waarborgen. Uit de stukken die het demissionaire kabinet daarover naar de Kamer heeft gestuurd blijkt dat men een degelijke infrastructuur nodig acht voor zowel beleidsambtenaren als voor uitvoerende ambtenaren. Over de concrete invulling van die infrastructuur staan aanzetten in de stukken, maar de voorstellen lijken nog veelal ad hoc te zijn en een vlucht naar voren vanwege de Toeslagenaffaire.

In juni 2020 schreef de Raad van State in zijn advies over ministeriële verantwoordelijkheid dat er onduidelijkheden bestaan over ambtelijke standaarden en adviseerde een ambtelijke code in te voeren. Tien jaar eerder, tijdens de behandeling van de initiatiefwet over de normalisering in 2010, had de toenmalige minister Ronald Plasterk de Tweede Kamer al beloofd met een ambtelijk statuut te komen. Daarin zou hij positieve kernwaarden en gedragsnormen voor ‘goed ambtenaarschap’ laten vastleggen. Uiteindelijk is er weinig werk gemaakt van een nieuwe infrastructuur met het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid.

Het ontbreken van een ambtelijke code met duidelijke plichten en rechten, en het ontbreken van daarmee samenhangende reflectieve (cultuur)programma’s en opleidingen, betekent dat de ambtenaar in de praktijk geen duidelijke normatieve identiteit heeft. Daarmee bestaat het risico dat een deel van het ambtelijk apparaat zich te snel ziet als een ‘normale’ werknemer die vooral aan kwantitatieve targets moet voldoen; als uitvoerder die ‘gewoon’ de wet moet uitvoeren; en als loyale politieke medewerker die de minister afschermt.

Een ambtelijke professionele identiteit moet echter bewust collectief geleerd, gedeeld en onderhouden worden. De overheid is een instituut dat een stabiel waardenpatroon schept en dat de professionaliteit en integriteit van haar ambtenaren structureert, stimuleert en ondersteunt. Een robuuste positie waar ambtenaren op kunnen terugvallen, is cruciaal om een gezond evenwicht tussen de ambtenarij en het politiek bestuur te herstellen en vanuit een onafhankelijke positie te kunnen adviseren en tegenspreken.

Bijlage – Overzicht publicaties ambtelijk vakmanschap Stichting Beroepseer

• Wilmink (2021), ‘Algehele transparantie is algeheel wantrouwen. Transparantie wekt alleen vertrouwen als het gepaard gaat met vakmanschap.’ Artikel verschenen op de website van Stichting Beroepseer op 26 mei 2021.
• Wilmink & T. Jansen (2021), ‘Het toeslagenschandaal: wat is er loos met de ethiek van de ambtenaar’. Artikel verschenen op onderzoeksplatform Follow the Moneyop 21 april 2021.
• Wilmink en M. Hoenders (2020) ‘Versterken ambtelijk vakmanschap cruciaal voor geloofwaardigheid overheid’. Artikel verschenen op Platform Overheidop 23 december 2020.
• L.H. Janssen en drs. G.P.M. van Nunen (2020), ‘Nut en noodzaak van ambtelijke gedragscodes’. In: Tijdschrift Ambtenarenrecht.
• Wilmink (2020) Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Wilmink & M. Hoenders (2017), ‘De medezeggenschap op de bres voor ambtelijk vakmanschap?’ Bijdrage aan whitepaper Normalisatie van de ambtenarenstatus: werken bij de overheid doodnormaal?Uitgegeven door e-Democracy bv.
• Wilmink (2016), ‘Ontmoedigt Plasterk de ambtelijke dienst?’ Artikel verschenen op Platform Overheidop 12 december 2016.
• Wilmink & T. Jansen (2016). ‘Bouwstenen voor een krachtig ambtenarenstatuut’. In: Jaarboek Integriteit2015 (pp. 40-48). Den Haag: BIOS.
• van den Brink & T. Jansen (2016). Ambtelijk vakmanschap en moreel gezag. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• van Nunen en L. Janssen (2014). Goed Werk Toolkit voor Beleidsambtenaren. Ambtelijk vakmanschap nader onderzocht aan de hand van de Goed Werk Toolkit.Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Rijnja & H. Wilmink (2010). Beroep: beleidsambtenaar. Over ambtelijk besef en professioneel lef.Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken.