Gestart: Onderzoek naar ‘Het recht op ambtelijk vakmanschap’

Stichting Beroepseer voert een onderzoek uit naar het recht op ambtelijk vakmanschap, in opdracht van het Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Rijk (A+O fonds Rijk) en in samenwerking met de vakbonden binnen de rijksoverheid, waaronder de Centrale voor Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF). De centrale vraag van het onderzoeksproject luidt: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en beschermen? De resultaten worden gebundeld in een aantrekkelijk geschreven publicatie.

Context van het onderzoek: er is een nieuwe, normatieve infrastructuur voor ambtelijk vakmanschap nodig

De Toeslagenaffaire heeft de overheid wakker geschud en ervan doordrongen dat de normalisering van de ambtenarenpositie moet worden aangevuld met een nieuwe, normatieve infrastructuur die het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid kan waarborgen. Uit de stukken die het demissionaire kabinet daarover naar de Kamer heeft gestuurd blijkt dat men een degelijke infrastructuur nodig acht voor zowel beleidsambtenaren als voor uitvoerende ambtenaren. Over de concrete invulling van die infrastructuur staan aanzetten in de stukken, maar de voorstellen lijken nog veelal ad hoc te zijn en een vlucht naar voren vanwege de Toeslagenaffaire.

In juni 2020 schreef de Raad van State in zijn advies over ministeriële verantwoordelijkheid dat er onduidelijkheden bestaan over ambtelijke standaarden en adviseerde een ambtelijke code in te voeren. Tien jaar eerder, tijdens de behandeling van de initiatiefwet over de normalisering in 2010, had de toenmalige minister Ronald Plasterk de Tweede Kamer al beloofd met een ambtelijk statuut te komen. Daarin zou hij positieve kernwaarden en gedragsnormen voor ‘goed ambtenaarschap’ laten vastleggen. Uiteindelijk is er weinig werk gemaakt van een nieuwe infrastructuur met het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid.

Het ontbreken van een ambtelijke code met duidelijke plichten en rechten, en het ontbreken van daarmee samenhangende reflectieve (cultuur)programma’s en opleidingen, betekent dat de ambtenaar in de praktijk geen duidelijke normatieve identiteit heeft. Daarmee bestaat het risico dat een deel van het ambtelijk apparaat zich te snel ziet als een ‘normale’ werknemer die vooral aan kwantitatieve targets moet voldoen; als uitvoerder die ‘gewoon’ de wet moet uitvoeren; en als loyale politieke medewerker die de minister afschermt.

Een ambtelijke professionele identiteit moet echter bewust collectief geleerd, gedeeld en onderhouden worden. De overheid is een instituut dat een stabiel waardenpatroon schept en dat de professionaliteit en integriteit van haar ambtenaren structureert, stimuleert en ondersteunt. Een robuuste positie waar ambtenaren op kunnen terugvallen, is cruciaal om een gezond evenwicht tussen de ambtenarij en het politiek bestuur te herstellen en vanuit een onafhankelijke positie te kunnen adviseren en tegenspreken.

Doel van het onderzoek

Met Het recht op ambtelijk vakmanschap wil Stichting Beroepseer, samen met A+O fonds Rijk en de vakbonden binnen de rijksoverheid, advies uitbrengen over wat er nodig is om de positie en het vakmanschap van de ambtenaar te versterken. Dat is nodig om werk te maken van het herstel van het gezag van en vertrouwen in de overheid. De publicatie bevat concrete adviezen over hoe de nieuwe normatieve infrastructuur, inclusief een mogelijke ambtelijke code, er in de praktijk gaat uitzien. De beoogde publicatie geeft advies over de manier waarop de nieuwe infrastructuur concreet kan worden gerealiseerd binnen publieke organisaties.

Bijlage – Overzicht publicaties ambtelijk vakmanschap Stichting Beroepseer

• Wilmink (2021), ‘Algehele transparantie is algeheel wantrouwen. Transparantie wekt alleen vertrouwen als het gepaard gaat met vakmanschap.’ Artikel verschenen op de website van Stichting Beroepseer op 26 mei 2021.
• Wilmink & T. Jansen (2021), ‘Het toeslagenschandaal: wat is er loos met de ethiek van de ambtenaar’. Artikel verschenen op onderzoeksplatform Follow the Money op 21 april 2021.
• Wilmink en M. Hoenders (2020) ‘Versterken ambtelijk vakmanschap cruciaal voor geloofwaardigheid overheid’. Artikel verschenen op Platform Overheid op 23 december 2020.
• drs. L.H. Janssen en drs. G.P.M. van Nunen (2020), ‘Nut en noodzaak van ambtelijke gedragscodes’. In: Tijdschrift Ambtenarenrecht.
• Wilmink (2020) Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Wilmink & M. Hoenders (2017), ‘De medezeggenschap op de bres voor ambtelijk vakmanschap?’ Bijdrage aan whitepaper Normalisatie van de ambtenarenstatus: werken bij de overheid doodnormaal? Uitgegeven door e-Democracy bv.
• Wilmink (2016), ‘Ontmoedigt Plasterk de ambtelijke dienst?’ Artikel verschenen op Platform Overheid op 12 december 2016.
• Wilmink & T. Jansen (2016). ‘Bouwstenen voor een krachtig ambtenarenstatuut’. In: Jaarboek Integriteit 2015 (pp. 40-48). Den Haag: BIOS.
• van den Brink & T. Jansen (2016). Ambtelijk vakmanschap en moreel gezag. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• van Nunen en L. Janssen (2014). Goed Werk Toolkit voor Beleidsambtenaren. Ambtelijk vakmanschap nader onderzocht aan de hand van de Goed Werk Toolkit. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Rijnja & H. Wilmink (2010). Beroep: beleidsambtenaar. Over ambtelijk besef en professioneel lef. Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken.