Wat is er gebeurd met het beroep van advocaat?

Het oktobernummer 2018 van het vier keer per jaar verschijnende Advocatie Magazine is gewijd aan de bedrijfsvoering voor advocaten. Sinds wanneer voeren advocaten een bedrijf? Wat is er gebeurd met het beroep van advocaat? Murk Muller, advocaat en Rechtsanwalt in Rotterdam en Berlijn, beantwoordt die vraag in zijn essay De commerciële advocaat bestaat niet dat hij voor Advocatie Magazine schreef en dat tevens hieronder te lezen is:

In Duitsland kun je je alleen in het handelsregister inschrijven, als je een bedrijf, een Gewerbe, uitoefent. Als Rechtsanwalt ben ik aldaar een ‘unabhängiges Organ der Rechts-pflege’ (onafhankelijk orgaan van de rechtsbedeling) met een maatschappelijke verantwoordelijkheid, die op voet van gelijkheid met rechters en openbaar ministerie gedragen wordt. Ik oefen een beroep uit, geen bedrijf. Dus in Duitsland sta ik als Rechtsanwalt logischerwijze niet in het handelsregister.

In Nederland is een advocaat verplicht zich in het handelsregister van de Kamer van Koophandel in te schrijven. Het beeld van de advocaat alhier is blijkbaar zo gecommercialiseerd, dat het beroep gezien wordt als een marktactiviteit: de koopman die handelt in juridische waren. Bedrijf en beroep worden zonder blikken of blozen op een hoop gegooid.

Belangen

Als de uitoefening van een beroep ingericht wordt in de vorm van een bedrijf, dan delft het beroep het onderspit. Hoe groter een organisatie, hoe meer energie het individu besteedt aan het zich staande houden in die organisatie. Hoe groter een organisatie, hoe meer de gezichten naar binnen gericht raken. Waar niet afgewacht wordt totdat het grind knerpt en er uren- en omzetnormen gelden staat de rechtsbedeling al snel niet meer centraal, maar het geld verdienen. Niet de belangen van de cliënt staan centraal, maar de belangen van de eigen onderneming. Het beroep van advocaat is tot bedrijf met winstoogmerk geworden.
Ik heb respect – in sommige gevallen zelfs bewondering – voor het ondernemerschap van advocaten, die van hun advocatuur een bloeiend bedrijf gemaakt hebben. Ik zou het niet kunnen. Maar ook niet willen. Mijn keuze is advocaat als beroep uit te oefenen, en niet als bedrijf. De advocaat behartigt de rechtvaardige belangen van de cliënt. Het is een kernachtige beschrijving van onze taak, waarop ik de eed heb afgelegd. Welke belangen rechtvaardig zijn, is een autonome beslissing van de advocaat. Daarom is en moet de advocaat onafhankelijk zijn; onafhankelijk van andere belangen die die beslissing beïnvloeden.

De marktwerking

Aan een bevriende ingenieur, researcher bij een industrieconcern, heb ik een eerste concept voor dit essay voorgelegd. De taakopvatting van advocaat spreekt hem wel aan en hij ziet gelijkenissen met zijn werk. Maar bij het nut van onafhankelijkheid zet hij vraagtekens. Het lukt niet om hem werkelijk te overtuigen.
De ingenieur had aan een oud-collega, die na wat jaren in China gestationeerd geweest te zijn terug in Nederland zelfstandig M&A adviseur geworden was, aangeraden met mij contact op te nemen over een overname van een Nederlands technologiebedrijf door een Chinees staatsbedrijf. Tijdens het kennismakingsgesprek met de cliënt raad ik aan de Nederlands-Chinese advocaat Choy Chan in de arm te nemen, die ik via Dutch Business Lawyers Abroad ken.
Een paar dagen later hebben de ingenieur en ik op een theaterfestival afgesproken. Wie komen we tegen: de adviseur-oud-collega.“Murk, we hebben geen contact met Choy opgenomen; is nog niet nodig”, begroet hij ons. Ik zeg niets, maar de ingenieur leest aan mijn gezichtsuitdrukking af, dat mijn vermoeden bevestigd ziet: de adviseur houdt de cliënt weg van Choy, want zijn eigen rol als culturele bemiddelaar dreigt daarmee overbodig te worden. De onderzoekende blik krijgt een Eureka glans en zodra de adviseur doorgelopen is naar de volgende joviale begroeting, stelt de ingenieur vast: “Dat is dus niet goed voor de klant.”
De onafhankelijkheid… De ingenieur knikt.
De beslissing ten aanzien van het belang van de cliënt moet dus ook onafhankelijk zijn van eigen belangen. Als je belang is geld te verdienen aan een zaak, heb je een tegenstrijdig belang. Zoals iedere advocaat weet, een zaak mag je niet aannemen als je een tegenstrijdig belang hebt. Moet je je werk als advocaat daarom pro deo doen? Nee, je mag best geld verdienen met je werk als advocaat, maar als in plaats van het behartigen van het rechtvaardige belang van de cliënt je eerste doel is om geld te verdienen, dan onthoud je je cliënt het kostbaarste dat je te bieden hebt: je onafhankelijkheid. Geld verdienen als doel of geld verdienen als gevolg is een subtiel, niet altijd goed te onderscheiden verschil. Maar de goede uitoefening van het beroep van advocaat verlangt dat dit onderscheid onderkend wordt.

Weinig maatschappelijke activiteiten lijken zich vandaag de dag nog te kunnen onttrekken aan de marktwerking. Zelfs kunst en wetenschap worden herleid, om niet te zeggen gereduceerd, tot op geld waardeerbare vraag en aanbod. Ook het beeld van de advocaat wordt door deze vercommercialisering vervormd. Bij de advocaat sluiten commercieel zijn en onafhankelijkheid elkaar uit. De commerciële advocaat bestaat niet.

“Grote kantoren hebben geen maatschappelijke verantwoordelijkheid,” hoorde ik een voormalig deken zeggen – het ging over de Panama Papers. Tot mijn verwondering protesteerde niemand. Ik ook niet. Te perplex was ik. Maar inmiddels ontwaar ik een onderliggende logica. Bedoeld is misschien, dat als je de advocatuur uitoefent in de vorm van een groot bedrijf, er voor dat bedrijf zelf geen verplichting bestaat maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen. Het bedrijf beperkt zich tot zijn winstoogmerk. Het nemen van maatschappelijke verantwoordelijkheid wordt overgelaten aan de individuele advocaten die binnen dat bedrijf werken. Onder de druk van uren- en omzetnormen lijkt me dat geen sinecure.

Je werk als advocaat goed doen

Ben ik als beroepsbeoefenaar, die het bedrijf afgezworen heeft, gevrijwaard van bedreigingen voor de behartiging van de belangen van de cliënt? Welnee! Onafhankelijk blijven van degene die jouw diensten betaalt kan tot een spagaat leiden. Het is en blijft een krachtenveld, waarin je ook na decennia beroepservaring af en toe onderuit kunt gaan. De verleidingen zijn talloos: grote zaak, grote cliënt, prestige, openstaand honorarium, steekje laten vallen. Eigen belangen liggen altijd op de loer. De kunst is te proberen je desondanks niet door die eigen belangen, eerzucht, hebzucht, schaamte en angsten in de behandeling van de zaak van de wijs te laten brengen. Alleen dan kun je de belangen van de cliënt goed dienen; je werk als advocaat goed doen.

Waarom wil je je werk als advocaat goed doen? Als geld geen goede drijfveer is, wat dan wel? Appreciatie van je cliënt? Wij zijn pas content als U het bent? Het is stimulerend als de cliënt zich laat ontvallen: “Ik ben blij met U”. Maar de waardering van de cliënt als drijfveer zou me op een andere manier afhankelijk maken en ten koste kunnen gaan van de belangenbehartiging. Het kan me, bijvoorbeeld, er toe verleiden de cliënt te imponeren met een verontwaardigd pleidooi; een pleidooi dat in het gunstigste geval verveelde blikken van de rechter oogst.
Een morele plicht? Op grond van welke moraal? De onafhankelijke behartiging van de belangen van een cliënt strookt soms niet met de heersende moraal. Een advocaat moet soms onaangepast zijn om rechtvaardigheid in een onrechtvaardige samenleving na te streven. Dus lijkt de morele plicht niet onder alle omstandigheden een goede keuze als duurzame drijfveer.
Kwaliteit terwille van de kwaliteit? Als ambachtsman leg je er eer in om het belang van de cliënt zo goed mogelijk, met alle inzet en al je kunnen, te behartigen. Dat klinkt al beter. Beroepseer zou een goede drijfveer kunnen zijn, die bovendien voldoening in je werk oplevert.
Of je de advocatuur nu als beroep of bedrijf uitoefent, de uitdaging is de bedreigingen voor de onafhankelijke beoordeling wat een rechtvaardig belang van de cliënt is, waar mogelijk te beperken. Zorg ervoor dat jij en je praktijkgenoten de ruimte gelaten wordt die nodig is het werk als advocaat goed te kunnen doen.

Anwaltsladen

De vorm die ik gekozen heb gaat onder de naam Anwaltsladen (www.anwaltsladen.de). Het kenmerkende van deze organisatievorm, voor mijn part noemt U het bedrijfsvoering, is dat de organisatie zich naar de zaak richt en niet andersom. Anders gezegd: de organisatie staat ten dienste aan de rol die de advocaat te vervullen heeft, en niet andersom. De volledige digitalisering van documenten en informatie maakt het mogelijk onafhankelijk van plaats en tijd samen te werken. Een voorwaarde is de afwezigheid van hiërarchie, een duidelijke verdeling van verantwoordelijkheden en volledige transparantie. Goede organisatie is goede communicatie. Het bindende element van de Anwaltsladen is de gemeenschappelijke behartiging van de belangen van de cliënt. Lage vaste kosten verkleinen het risico van een financieel eigenbelang. Geen arbeidscontracten. Geen exclusiviteit. De kring van mogelijke deelnemers is niet kleiner dan het tableau. De Anwaltsladen heeft geen flexibele schil, maar is de flexibele schil. In 2002 kreeg de Anwaltsladen een prijs voor Bestes Management Konzept für flexible Mitarbeit in Anwaltskanzleien.

De Anwaltsladen stelt mij al twintig jaar in staat om advocaat werkelijk als beroep uit te oefenen; bij huis-, tuin en keukengeschilletjes in m’n eentje; een mammoetzaak met een divers team, dat op basis van expertise vlot samengesteld kan worden met beroepsgenoten uit alle windstreken.

Een toekomstperspectief voor de bedrijfsvoering – ik ga er weer van stuiteren – van het advocatenkantoor:

1. Hou de organisatie zo klein mogelijk

2. Hou de vaste kosten laag

3. Zie de organisatie niet als autark, maar als deel van een netwerk

4. Bind elkaar niet onnodig aan plaats en tijd bij het (samen)werken

5. Geef alle ruimte voor onafhankelijke beroepsuitoefening

6. Zet kwaliteit centraal

Murk Muller is voortrekker van Stichting Beroepseer, en auteur van het in 2012 verscheen boek Met plezier advocaat zijn. www.mmrecht.com/plezier/met_plezier_advocaat_zijn.php

Advocatie Magazine, no 3, oktober 2018: http://advocatie-magazines.s3-website-eu-west-1.amazonaws.com/advocatie-magazine-2018-3-september/cover/