Bijeenkomst ‘De bevlogen jonge ambtenaar’. Over de waarde van de democratische rechtsorde

Tijdens de lunchbijeenkomst De bevlogen jonge ambtenaar in Den Haag in januari 2025 gingen Huri Sahin en Herman Tjeenk Willink met de aanwezigen in gesprek over de democratische rechtsorde. Gespreksleider van de door de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) georganiseerde bijeenkomst was Yasmin Ait Abderrahman. Herman Tjeenk Willink is oud-politicus en was vicepresident van de Raad van State van 1997 tot 2012. Sinds 20212 is hij minister van Staat. In 2023 verscheen zijn boek Het tij tegen… “op een moment dat de overheid op veel fronten hapert en burgers hun ongenoegen daarover uiten”. Huri Sahin is burgemeester van de gemeente Rijswijk en vanaf juni 2021 bestuurslid van ROB.
De lunchbijeenkomst van 15 januari 2025 in Den Haag was de derde over de democratische rechtsorde. De twee voorgaande vonden plaats in 2024 in Deventer en Den Haag.

In een tijd waarin de politieke en maatschappelijke polarisatie groeit en het vertrouwen van burgers in de overheid tanende is, staan veel jonge ambtenaren voor lastige vraagstukken en dilemma’s: Wat vind ik als professional? Wat is maatschappelijk aanvaardbaar? Wat wil de politiek? Is het mogelijk tegelijk ambtenaar en activist te zijn?

De bijeenkomst bestond uit drie delen: de waarde van de democratische rechtsorde; het functioneren van de overheid en de rol van de publieke ambtsdrager; ambtelijk activisme en werken voor de publieke zaak.

Op de site van ROB staat een weergave van de bijeenkomst.

Enkele passages

Vraag: Hoe gaat jonge ambtenaar om met wat beleidsmatig het meest verstandig is, maar misschien politiek of maatschappelijk niet het meest wenselijk?

Tjeenk Willink: Wat het meest wenselijk is, is objectief gezien niet vast te stellen. Dat is een waardeoordeel en dus een politiek oordeel. En we hebben afgesproken dat het politiek oordeel uiteindelijk wordt gegeven door de democratisch gekozen volksvertegenwoordiging en de bestuurders die aan de volksvertegenwoordiging verantwoording moeten afleggen. Dus dat een beleidsuitkomst niet bevalt, betekent dat niet dat je als ambtenaar daarom tegen het beleid kunt ageren. Zo zit het systeem niet in elkaar. Wat je als ambtenaar wel mag eisen is dat de meerderheid die beslist ook rekening houdt met minderheden. Dus wat je mag vragen is of er rekening is gehouden met minderheden.

Wat moet je dan doen wanneer kritiek wordt ingezet om te polariseren. En wanneer er niet rechtsstatelijk gehandeld wordt. Ik denk bijvoorbeeld aan de motie-Bekker. Wat vind je dan dat er van een ambtenaar verwacht kan worden?

In zo`n geval mag je van een ambtenaar verwachten dat hij weet aan welke eisen hij moet voldoen en dat hij daar ook gevolg aan geeft. Dus dat hij over de materie kritisch adviseert en dat hij waarschuwt. En wanneer dat is gebeurd moet hij zich neerleggen bij het feit dat aan zijn kritische advies geen gevolg is gegeven. Of weggaan.

Waar hebben we het over als we het hebben over de democratische rechtsorde als fundament?

Dan hebben we het eigenlijk over twee dingen. Ten eerste over de grondregels die gelden voor het verkeer tussen overheden en burgers en tussen burgers onderling. Als het goed is zijn dat maatschappelijke waarden. Dan gaat het om tolerantie, rechtvaardigheid, billijkheid en proportionaliteit. De Koning heeft dat in zijn kersttoespraak in drie regels samengevat: gelijkheid voor de wet, discriminatie is niet toegestaan en geen geweld gebruiken. Ook niet als we ons gekwetst voelen.

Het tweede deel van de democratische rechtsorde is het institutionele instrument dat op die waarden gebaseerd is en bedoeld is om die waarden te handhaven. Dan gaat het dus om vragen als: wie doet wat, wie is afhankelijk van wie? De democratische rechtsorde is van groot belang, juist nu omdat allerlei andere verbindende elementen zwak zijn geworden. Denk daarbij aan elementen als godsdienst, gemeenschappelijke geschiedenis enzovoort. Tegelijkertijd is de maatschappelijke diversiteit groter geworden, vindt er politieke polarisatie plaats – partijen die zich tegen elkaar afzetten – en ook is de druk van buitenaf groter geworden.

Het is belangrijk dat de overheid zich aan haar eigen regels houdt. Dit om te voorkomen dat de boel uit elkaar valt in een tijd waarin er weinig verbindende krachten zijn. Wat gebeurt er als de overheid dat niet doet?

Kijk om je heen. Van de kinderopvangtoeslagaffaire tot een situatie waarbij er überhaupt geen politieke keuzes worden gemaakt. Een ander voorbeeld is waarbij er over de band van de sociale grondrechten wel gepretendeerd wordt dat de overheid voor een aantal dingen verantwoordelijk is, maar vervolgens niet thuis geeft waardoor sommige voorzieningen niet functioneren of helemaal niet aanwezig zijn.

De sociale grondrechten zijn in 1983 in de Grondwet opgenomen. Ze zijn een hoofdtaak van de overheid.

Volgens Tjeenk Willink dient de ambtenaar te voldoen aan vier eisen:
1.  inhoudelijk deskundig; 2. kennis van het democratisch bestel (het kenmerk van de organisatie waarvoor je gaat werken); 3. kritisch onafhankelijk kunnen adviseren en 4.  loyaliteit aan de ambtsdrager in zijn functie en niet als persoon.

Terugblik ‘De bevlogen jonge ambtenaar’, Raad voor het Openbaar Bestuur,
3 februari 2025: www.raadopenbaarbestuur.nl/actueel/nieuws/2025/02/3/terugblik-de-bevlogen-jonge-ambtenaar

Boek: Het tij tegen: https://uitgeverijprometheus.nl/boeken/tij-tegen-paperback/