Drie ministeries kregen een brevet van wantrouwen uitgereikt door Rechtbank Midden-Nederland. Op 11 juni 2024 is de op 27 mei 2024 gedane uitspraak van Rechtbank Midden-Nederland bekendgemaakt betreffende een zaak over een Woo/Wob-verzoek^*), ingediend door een tot nu toe onbekende burger. Deze eist dat conceptstukken openbaar worden gemaakt. Een verzoek daartoe werd al in 2021 ingediend bij de ministeries van Algemene Zaken, Binnenlandse Zaken en Economische Zaken.
Met deze uitspraak geeft de rechter het signaal af dat het het transparantiebeleid van de overheid niet deugt.

Het gaat om documenten in conceptversie van de kabinetsreactie op het eindrapport Ongekend onrecht van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK) dat op 17 december 2020 is gepresenteerd. Het verslag is gebaseerd op de openbare verhoren die in november van dat jaar plaatsvonden en het onderzoek dat daaraan vooraf ging. Bij de verhoren van de POK speelde de afwezigheid en onvindbaarheid van cruciale documenten een prominente rol. Ook in de kabinetsreactie na het aftreden van Rutte-III op 10 januari 2022 was de toezegging om voortaan meer persoonlijke beleidsopvattingen openbaar te maken een in het oog springend onderdeel.

SPOON – expertisecentrum voor Woo-verzoeken – is opgetogen over de uitspraak van de rechter en besteedt er uitgebreid aandacht aan op de website: “Een waanzinnig vonnis, dat de een na de andere scherp onderbouwde tik uitdeelt aan de manier waarop ministers uitvoering geven aan de Woo … Een uitspraak die vraagt om diepgaande bespreking”.

Passages uit de analyse van SPOON

     «Binnenlandse Zaken, dat nota bene stelselverantwoordelijk is voor de Woo, krijgt van de rechtbank een ongemeen stevige veeg uit de pan, evenals Algemene Zaken, het ministerie van premier Rutte: de opstelling en werkwijze van beide ministeries getuigen ‘van een aan weigerachtigheid grenzende weerstand tegen openbaarmaking’.

Hoe komt de rechtbank tot dit vernietigende oordeel? Dat heeft alles te maken met de wijze waarop de ministeries in de beoordeling van de Woo-verzoeken zijn omgegaan met de informatie in conceptversies en andere voorbereidende stukken. Concepten zijn inmiddels een stokpaardje voor SPOON en deze uitspraak toont maar weer eens aan waarom dat terecht is. In dit geval stond er belangrijke informatie in die de eindversie niet had gehaald en volgens de rechter onterecht is geweigerd.

Alvorens een oordeel te geven merkt de rechter op dat het nieuwe artikel 5.2 Woo wel degelijk is aangescherpt ten opzichte van het oude artikel 11 Wob. Het doel van het nieuwe artikel is om ‘onterechte aanmerking als persoonlijke beleidsopvatting’ tegen te gaan. ‘Naarmate er sprake is van meer objectieve informatie in een document, zal er dus minder snel sprake zijn van persoonlijke beleidsopvattingen. Hiertoe is de definitie aangescherpt.’

De vijf conceptdocumenten waar het in deze zaak om draait zijn bedoeld geweest om tussen de drie betrokken ministeries tot afstemming te komen over de inhoud van de kabinetsreactie. De rechtbank treft hierin, anders dan de ministeries hebben beweerd, wel degelijk ook objectieve informatie aan, die de definitieve versie niet heeft gehaald, en dus openbaar had moeten worden.
Tot zover niet zo bijzonder, dit zien we regelmatig.

Genoemde bewering dat de concepten per passage waren beoordeeld terwijl dit helemaal niet zo was, inspireert de rechtbank tot de hardste woorden voor de ministeries. Die onwaarheid volgde ook nog eens op ‘de aanvankelijke weigering van de minister van Algemene Zaken’ om de concepten zelfs maar te inventariseren. Dit getuigt ‘van een aan weigerachtigheid grenzende weerstand tegen openbaarmaking’. Het gaat hier dus om premier Mark Rutte, die na het toeslagenschandaal een open overheid beloofde.

Direct openbaar ermee

Na al deze gedurfde onderdelen van de uitspraak, komt er nog een uitsmijter: de objectieve passages en de bullet points met ‘objectieve’ persoonlijke beleidsopvattingen moeten zonder nieuwe beoordeling door de ministeries openbaar worden gemaakt. De rechtbank ‘ziet zich onder deze uitzonderlijke omstandigheden genoodzaakt om de ministers niet nogmaals in de gelegenheid te stellen om op de bezwaren van eiser te beslissen.’ Een ultiem brevet van wantrouwen voor de drie ministeries.

Gevolgen van de uitspraak

Het mag duidelijk zijn dat deze uitspraak een stevige overwinning betekent voor Woo-verzoekers die maar blijven aanlopen tegen het bijna stelselmatig weigeren van (vermeende) persoonlijke beleidsopvattingen, op basis van zowel 5.2 als de i-grond.

Beoordeling van informatie aan de hand van artikel 5.2 wordt er voor bestuursorganen niet makkelijker op. Wanneer sprake is van belangrijke maatschappelijke kwesties zullen zij veel grondiger en concreter moeten gaan motiveren. Daarbij zullen zij veel dichter moeten blijven bij waar de bescherming van persoonlijke beleidsopvattingen voor bedoeld is: bescherming van de persoon van de ambtenaar, niet van wat politiek opportuun is voor de bestuurder of de organisatie.

Blijft natuurlijk wel de vraag of de drie betrokken ministeries het er nu bij laten zitten en wat de Raad van State bij een eventueel hoger beroep van deze uitspraak heel laat».

Kortom, bij belangrijke maatschappelijke kwesties wordt het ministeries na 13 juni 2024 moeilijker gemaakt te bepalen welke passages in documenten zwartgelakt worden. De politieke doctrine van geheimhouding ‘openbare informatie’ heeft zijn tijd gehad.

Twee tips van SPOON

Tip 1: Het is dus belangrijk voor Woo-verzoekers om, waar dat aan de orde is, het maatschappelijke belang van het onderwerp te onderbouwen, een les die ook in andere uitspraken al zichtbaar werd.

Tip 2: Het is tevens een aanmoediging om expliciet beoordeling per passage te blijven eisen en geen genoegen te nemen met algemeen geformuleerde motiveringen om bepaalde categorieën stukken (zoals concepten) integraal te weigeren.

Lees het hele commentaar van SPOON, ‘Weigerachtige’ ministeries moeten conceptplannen openbaar maken – Jurisprudentieblog 14: https://expertisecentrumspoon.nl/

Uitspraken, de Rechtspraak: https://uitspraken.rechtspraak.nl/details?id=ECLI:NL:RBMNE:2024:3285

Eindverslag onderzoek kinderopvangtoeslag gepresenteerd: ‘Ongekend onrecht’, Blogs Beroepseer, 18 december 2020: https://beroepseer.nl

Noot
_*) De Wet open overheid (Woo) regelt het recht op informatie over alles wat de overheid doet. Het is de opvolger van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De Woo is bedoeld om overheden transparanter te maken. www.rijksoverheid.nl/onder

U P D A T E

Proefproces in aantocht om Woo-drempel, door Wouter Boonstra, Binnenlands Bestuur, 18 juni 2024: www.binnenlandsbestuur.nl

Afbeelding bovenaan: Zwartgelakte pagina’s van toeslagendossiers