Wat houdt het leraarschap precies in? Duizenden leraren uit het het primair onderwijs, (voortgezet) speciaal onderwijs, voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs bogen zich de afgelopen twee jaar over deze vraag. Met als resultaat het Beroepsbeeld Leraar, dat 13 mei 2024 is gepresenteerd aan directeur-generaal Funderend Onderwijs Inge Vossenaar. Beroepsbeeld Leraar is een initiatief van gezamenlijke lerarenorganisaties onder regie van Kennisland. De Algemene Onderwijsbond (AOb) wil het document gebruiken om de autonomie van leraren te vergroten. “Dit is een beginpunt in al het andere wat we gaan doen”.

Beroepsbeeld Leraar beschrijft de essentie van het leraarschap, wat de leraar nodig heeft om zijn kerntaken goed uit te voeren, hoe de leraar zich kan ontwikkelen en wat de verschillen tussen de onderwijssectoren zijn.

Wat vooraf ging

In 2021 hebben lerarenorganisaties de uitdaging aangenomen om een gemeenschappelijk en door de beroepsgroep geformuleerd en gedragen beroepsbeeld van de leraar te beschrijven: het Beroepsbeeld Leraar. Het betreft hier de organisaties Algemene Onderwijsbond (AOb), CNV Onderwijs, Federatie van Onderwijsvakorganisaties (FvOv,) Beroepsvereniging Opleiders MBO (BVMBO) en Platform Vakinhoudelijke Verenigingen Voortgezet Onderwijs (PVVVO)
Kennisland heeft het proces begeleid om tot het Beroepsbeeld Leraar voor en door leraren te komen.

In een rapportage beschrijft Kennisland de verschillende onderdelen en activiteiten van het doorlopen proces, de methodische verantwoording en – niet onbelangrijk – de geleerde lessen.
In totaal zijn er zo’n 6000 leraren betrokken geweest bij de totstandkoming van een beschrijving van het beroep. Tegelijkertijd geven de opgehaalde data ook een spanning weer tussen wat het beroep is (cursief) en wat het zou moeten zijn (cursief). Het Beroepsbeeld Leraar geeft een reëel beeld van het beroep zoals het nu is. Leraren hebben daarnaast aangegeven waar zij tegenaan lopen bij de uitoefening van hun beroep en welke ontwikkelingen en activiteiten zij als verstorend of afleidend ervaren. Bovendien helpen de verzamelde gegevens bij het begrijpen van het beeld dat de buitenwereld heeft van het beroep en wat leraren zelf ervaren. De data helpen om inzicht te krijgen in welke verbeteringen er nodig zijn om te kunnen spreken van een aantrekkelijk beroep.

Verhalen van 600 leraren

Voor de zomervakantie van 2023 begon het verzamelen van verhalen van leraren via een narratief onderzoek en dat halverwege september eindigde. Kennisland heeft zo verhalen van 600 leraren verzameld en geanalyseerd wat zij als de essentie van hun beroep beschouwen en waar hun beroepstrots zit. De kern van dit onderzoek was gericht op het vastleggen van persoonlijke verhalen of ervaringen die illustreren wat het betekent om leraar te zijn.

Leraren werden uitgenodigd om een specifieke gebeurtenis te beschrijven waarbij ze zich volledig in hun element voelden als leraar, gevolgd door vragen die aanzetten tot reflectie over deze ervaring. De analyse van de uitkomsten zijn voorgelegd aan de Denktank Beroepsbeeld Leraar bestaande uit 14 leraren uit alle relevante sectoren en de project- en stuurgroep van Beroepsbeeld Leraar. Vanuit de bespreking met de denktank zijn enkele tegenstellingen geïdentificeerd, zoals individu versus team en didactiek versus pedagogiek. Deze zijn benadrukt om aan te geven welke aspecten als essentieel worden beschouwd en verder moeten worden onderzocht in het vervolg van het proces.

Tijdens het verhalend onderzoek werd aan leraren gevraagd naar een moment waarin ze als leraar op hun best waren. Deze verhalen laten de verscheidenheid, de persoonlijke beleving en de verschillende facetten van het leraarschap op een bijzondere manier zien. Opvallend genoeg lag de nadruk in de meeste verhalen op de bijzondere relatie die docenten en leraren met hun leerlingen en studenten hebben.

De verhalen

«Ik heb niet één verhaal. Waar het mij om gaat, waar ik elke werkdag voor naar school kom, is de begroeting die leerlingen mij geven als ze me tegenkomen in de gang. ‘Hoi mevrouw!’ hoor ik met een hoog stemmetje. Ik weet precies wie het is. […] De kletspraatjes met leerlingen omdat ze het gevoel hebben dat ze dat bij mij kwijt kunnen. Omdat ik luister en oprecht geïnteresseerd ben in hun verhaal, hoe ‘koetjes en kalfjes’ ook. De leerling die de volgende dag met een geknipte pony op school komt omdat ik de dag ervoor tegen haar zei dat dat haar heel leuk zou staan. De tranen bij een leerling wanneer ik haar een compliment geef, omdat ze geen complimenten gewend is. Het besef dat je het samen met je collega’s ergens voor doet. Niet voor het geld, maar voor het ondersteunen bij het proces waarbij de leerling de beste versie wordt van zichzelf. […] Het gekke is, nu ik dit schrijf – vanuit mijn hart, dat ik niet één keer over het onderwijs heb gesproken. Of over mijn lessen of de inhoud daarvan. Dat is niet wat mijn beroep bijzonder maakt. Alles wat ik daarvoor opnoemde, dát is wat mijn beroep bijzonder maakt.»

«Het meest bijzondere dat ik heb meegemaakt, is dat ik genoeg vertrouwen bij leerlingen heb kunnen verdienen dat ze mij toelieten en hun verhalen met mij wilden delen. Zo heb ik een jongen van 16 door een moeilijke periode kunnen helpen tijdens de scheiding van zijn ouders. Een andere jongen is het onderwijs ingegaan omdat hij het mooi vond hoe ik klaarstond voor mijn leerlingen en dat ook voor anderen wilde doen. Mooier dan dit kan mijn baan niet worden.»

«Toen ik solliciteerde had ik (achteraf gezien) echt geen idee wat het vak docent inhield. Ik dacht vooral aan kennisoverdracht, maar het omgaan met de jongelui is veel leuker. Je moet wel leren om de verschuivingen te maken van overdracht van kennis naar omgaan met studenten. Die omgang met de studenten zorgt ervoor dat je nooit uitgeleerd raakt. Ieder mens is uniek, iedere student heeft zijn eigen handvatten. En die moet je als docent opzoeken. En tussendoor probeer je vakkennis over te brengen.»

«Mijn docentschap kwam tot bloei toen ik samen met een klein team een nieuwe mbo-opleiding mocht bedenken en uitvoeren. Dat werd destijds de opleiding Uniformberoepen. Ik kreeg zó ontzettend veel energie van de leuke reacties van studenten, hun ouders en hun oud-docenten. Die opleiding bleek een gat in de mbo-markt!»

Het verhaal gaat verder: «Opmerkingen als: ‘Meneer, door ons uniform word ik niet meer beoordeeld op mijn merkloze kleren’ en ‘wat doen jullie hier met mijn oud-student? Hij zegt opeens ‘meneer’ tegen mij en geeft me een hand!’ En ‘Ik weet niet wat er op school allemaal gebeurt maar mijn zoon gaat donderdagavond niet meer stappen, maar ligt languit bij ons op de bank’. Daar doe je het voor, als docent!»

Downloaden Rapportage Kennisland: Beroepsbeeld Leraar – Verantwoording, proces en aanbevelingen, door Iselien Nabben, Emma Steenbergen, Faduma Mukhtar, Monique Spijkers. Vormgeving en eindredactie: Marcel Oosterwijk, Kennisland, 2024: https://beroepseer.nl

Downloaden Beroepsbeeld Leraar, door leraren en docenten onder begeleiding van Kennisland, 2024: https://beroepseer.nl

Beroepsbeeld schept ruimte en stelt grenzen, door Daniëlla van ‘t Erve, AOb, 13 mei 2024: www.aob.nl/actueel/artikelen/beroepsbeeld-schept-ruimte-en-stelt-grenzen/

Website Beroepsbeeld Leraar: https://beroepsbeeldleraar.nl

Beroepsbeeld leraar in de maak: ‘Ik zou het fijn vinden als er meer waardering was voor mijn beroep’, Blogs Beroepseer, 22 juni 2023: https://beroepseer.nl