Lezing van Marc Hoijtink over verzet, loyaliteit en de stille vlucht van sociaal werkers

Duizenden sociaal werkers zijn ambtenaar geworden in de afgelopen jaren. Jan Willem Bruins, directeur van Beroepsvereniging van professionals in sociaal werk (BPSW) schrijft in een column op de site van BPSW dat hun aantal nog gaat toenemen als de sociaal werkers die door hun ‘moederorganisatie’ gedetacheerd worden naar een wijkteam, alsnog in dienst van de gemeente komen. Hij vraagt zich of of deze verandering van invloed is op de manier van werken. Bijvoorbeeld op de professionele autonomie?
In zijn column verwijst Bruins naar de recente lezing van Marc Hoijtink op een werkveldconferentie van De Werkplaats Sociaal Domein Amsterdam, getiteld Op het punt van breken? Verzet, loyaliteit en de stille vlucht van sociaal werkers. De kernvraag van zijn lezing is of sociaal werkers nog wel sociaal werkers willen? Of liever, of zij dat onder de huidige condities nog wel willen zijn? Hoijtink is senior onderzoeker bij het lectoraat Stedelijk Sociaal Werken en als docent en coördinator verbonden aan de Master Social Work, HvA; sinds 2021 is hij hoofdredacteur van Vakblad Sociaal Werk.

Arbeidsmarktonderzoek van het Centraal Bureau voor de Statistiek laat zien dat één op de drie sociaal werkers van baan veranderd is in de afgelopen jaren. Onderzoeker Sonja Liefhebber van het landelijk kennisinstituut voor het sociaal domein Movisie constateert dat in geen enkele andere sector in zorg en welzijn de uitstroom zo hoog is als in het sociaal werk. In Nederland is sociaal werk sterk verweven met de verzorgingsstaat. Sociaal werkers vinden niet alleen iets van sociaal beleid: zij representeren dat beleid ook.
Sociaal werkers bewegen zich in hun dagelijkse werk voortdurend tussen staat en straat: zij zijn zowel citizen-agents als state-agents. Net zoals bijvoorbeeld verpleegkundigen worden zij in hun werk geconfronteerd met tegenstrijdige eisen: ze moeten de regels van beleid en hun organisaties uitvoeren, voldoen aan de maatschappelijke wens om dat zo efficiënt mogelijk te doen en op een empathische, responsieve manier omgaan met mensen die van hun diensten gebruikmaken. Om deze complexe opgave zo goed als mogelijk is te realiseren, bezitten zij discretionaire ruimte.

De stem van sociaal werkers

Hoijtink gaat in op drie manieren waarop sociaal werkers uiting kunnen geven aan onvrede over hun werksituatie:

• je stem verheffen
• vertrekken, ontslag nemen, ergens anders heen gaan
• nadenken over stoppen of erover fantaseren en in stilte de werksituatie verdragen

Veertig procent van de werkzame sociaal werkers overweegt een vertrek bij hun werkgevers. Nog opvallender: eerder onderzoek van TNO laat zien dat 44 procent van de mensen werkzaam in het primair proces^*) binnen vijf jaar de sector wil verlaten. Als deze groep sociaal werkers daadwerkelijk vertrekt uit het sociale domein, ontstaan er in de professionele infrastructuur van gemeenten enorme gaten.

Na alle onderzoeken van de laatste jaren is er inmiddels veel bekend over de motieven waarom sociaal werkers afhaken. Dat zijn: onvoldoende zeggenschap over werkcondities, een gebrek aan mandaat, het gevoel onvoldoende toegerust te zijn, onduidelijke en voortdurend veranderende kaders en verantwoordelijkheden, het oplopen tegen bureaucratische muren, in combinatie met een groot verantwoordelijkheidsgevoel, onzekerheid door aanbestedingen, hoge werkdruk, overspannen beleidsidealen, en een verschraling van de verzorgingsstaat die vaak hard toeslaat bij de mensen die zij ondersteunen.

Uit het onderzoek van TNO blijkt ook dat 81 procent van de sociaal werkers vindt dat er verandering nodig is voor meer werkplezier.

Waar geprotesteerd wordt, bestaat hoop

Hoijtink in zijn lezing: “Ik interviewde vorige week nog een sociaal werker die na 15 jaar werkzaam te zijn geweest in het Amsterdamse sociaal domein met pijn in het hart gestopt is met haar werk. Voor haar was de directe aanleiding dat ze in haar organisatie na de zoveelste herschikking moest kiezen tussen een plek in de buurtteams of in wat de sociale basis heet. Andere bronnen van frustraties die ze noemde: wantrouwen uitmondend in zinloze en tijdrovende bureaucratie, de aanbestedingen, verwaarlozing van het professionele kapitaal door haar eigen organisatie, de permanente stroom aan beleidsveranderingen en vernieuwingen vanuit de gemeente, het gebrek aan tegenspraak daarover door haar werkgever. Ze is gestopt met haar werk in het sociale domein, maar wil dat eigenlijk helemaal niet”.

Hoijtink hoopt dat het passieve, stille verzet overgaat in actievere vormen: je stem verheffen en je uiten. Waar geprotesteerd wordt, bestaat hoop. En waar hoop is, zijn mensen nog niet afgehaakt. Een recent voorbeeld van publiek protest is dat van de ongeveer zevenduizend jeugdzorgwerkers op het Malieveld in Den Haag in maart 2022, georganiseerd door o.a. vakbond FNV Jeugdzorg. Zij stonden daar vanwege onderbezetting, administratieve druk, overbodige regelgeving, wachtlijsten, en bezuinigingen in jeugdzorg. Naast de manifestatie op het Malieveld, legde de sector in heel Nederland 24 uur het werk neer. Het was de grootste actie in de geschiedenis van de jeugdzorg in Nederland.

Aan het slot van zijn lezing zegt Hoijtink: “Als sociaal werkers zo massaal op het punt staan om hun loyaliteit op te zeggen, dan zullen we onze analyse ook moeten verplaatsen van individu naar het collectieve niveau van het beroep. We moeten er niet voor terugdeinzen om het kikkerperspectief, de subjectieve belevingen, en de individuele beslissingen, te verbinden met een vogelperspectief: met de grote patronen die zich het afgelopen decennium in en rond het werk van veel sociaal werkers voltrokken hebben. Ook daarover valt veel te zeggen. Ik beperk mij tot de stem van sociaal werkers in de decentralisering: de transitie en ‘transformatie’ van de verzorgingsstaat die het vorige decennium plaats vond en waarvan de rook nog lang niet is opgetrokken.

[…]

De golven van veranderingen die het vorige decennium over de sociaal werkers heengespoeld zijn, hebben zij zelf niet veroorzaakt. Als we het over de stem van sociaal werkers hebben, dan ontkomen we er niet aan om ook meer fundamenteel
te reflecteren op hun positie in nieuwe machtsverhoudingen die sinds de decentralisering ontstaan zijn”.

Noot
Primair proces: de kern ervan is dat professionals, uit voorheen verschillende disciplines, gezamenlijk en dichtbij de dagelijkse leefwereld van burgers proberen hen te ondersteunen. De situatie van de betreffende burger of het gezin is leidend.

Downloaden lezing/essay: Op het punt van breken? Verzet, loyaliteit en de stille vlucht van sociaal werkers, door Marc Hoijtink, Hogeschool van Amsterdam, 31 Mei 2022: www.bpsw.nl/app/uploads/KEYNOTEMHoijtinkWerkveldconferentie3031mei2022LezingEssayDEF.pdf

Maakt het uit dat de sociaal werker steeds vaker ambtenaar is? door Jan Willem Bruins, BPSW: https://www.bpsw.nl/actueel/columns/maakt-het-uit-dat-de-sociaal-werker-steeds-vaker-ambtenaar-is/

‘Stop de uitstroom van sociaal werkers’, Zorg+Welzijn, 7 oktober 2021: www.zorgwelzijn.nl/stop-de-uitstroom-van-sociaal-werkers/

Arbeidsmarktproblematiek in de sector Zorg en Welzijn, TNO, 2019: https://repository.tno.nl/islandora/object/uuid%3A879eb6d4-6178-4422-953b-9e21d51ee9e3

Lees ook: Nieuw essay ‘Het geheim van de lange relatie’. Permanente vernieuwingsdrang ondermijnt het sociaal domein, Beroepseer, 17 mei 2022: https://beroepseer.nl

Vertrouwen en een relatie opbouwen vraagt tijd:
6 oktober 2022

Het thema van de ‘Agenda van het Sociaal Werk 2022’ op 6 oktober 2022 is Vertrouwen en een relatie opbouwen vraagt tijd. Vertrouwde gezichten vormen de steunpilaren in het sociaal domein. Maar in de praktijk hebben we te maken met tijdelijkheid, wisseling en discontinuïteit. Frustrerend voor zowel sociaal werkers als de mensen voor wie zij werken.
Meer info op Movisie: https://www.movisie.nl/agenda/agenda-sociaal-werk-2022-belang-vertrouwde-gezichten-sociaal-domein