Door associaties kunnen gewone mensen weer deelnemen aan besluitvorming

Hoe gewone mensen weer meer macht kunnen krijgen vertelt Bas van Bavel in maandblad Vrij Nederland in een interview met Dave Schut. Van Bavel is hoogleraar economische en sociale geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht en publiceerde in 2018 De onzichtbare hand, waarin hij de opkomst en neergang van markteconomieën beschrijft. Het idee dat wij onze economie veel beter hebben ingericht dan bijvoorbeeld Irak in de negende eeuw of de Italiaanse stadstaten in de zestiende eeuw, is volgens Van Bavel onjuist. “Wij denken dat de markteconomie iets nieuws is. Onze economie genereert groei, die groei levert welvaart op en dat proces is nu veel sterker dan vroeger, is de gedachte. Maar dat is niet zo. De markteconomie is er ook in eerdere periodes geweest. En die ontwikkelde zich steeds op dezelfde manier: aanvankelijk positief, maar uiteindelijk leidde ze tot stagnatie, ongelijkheid en afnemende vrijheid”.

De coronacrisis maakt de kloof tussen arm en rijk alleen nog maar groter, concludeerde Oxfam Novib eerder dit jaar. Voor Van Bavel is dat geen verrassing:  “Mensen dachten dat we corona goed konden gebruiken. We begonnen weer op nul, was het idee. Maar rampen op zichzelf zijn echt geen gamechangers”.

We zien nu in de praktijk iets anders

We hebben het in veel opzichten beter dan duizend jaar geleden. Maar, zegt Van Bavel, “technologie is bijvoorbeeld cumulatief, daar bouw je op voort. En deze ontwikkeling heeft bijgedragen aan wat wij ervaren als lineaire vooruitgang. Maar de mate waarin een samenleving erin slaagt om die technologische vooruitgang om te zetten in brede welvaart, die wisselt. Dat zit in de manier waarop economie en samenleving zijn ingericht, en die inrichting vertoont géén doorgaande lijn.
Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven in competitieve markten door concurrentie worden gedwongen om te blijven investeren in de reële economie, dus in een nieuwe fabriek of een nieuwe machine. Die investeringen leiden tot productiviteitsgroei, oftewel economische groei, en die economische groei vertaalt zich in welvaartsgroei. Maar we zien nu in de praktijk iets anders. Het gedeelte van de winsten van bedrijven dat wordt geherinvesteerd in de reële economie is in Nederland op dit moment minder dan 20 procent – het laagste percentage sinds de Tweede Wereldoorlog.

Met investeringen in de reële economie kun je misschien 3 tot 5 procent winst per jaar behalen, in veel gevallen nog minder. Maar als je dat geld belegt in financiële markten, zoals een hedgefund of vastgoed, of als je er eigen aandelen mee inkoopt, dan kom je makkelijk tot 9 of 10 procent. En als je erin slaagt om een deel van de markt te beheersen, dus wanneer je een monopoliepositie hebt, krijg je nog hogere marges. Die opties zijn dus allemaal veel aantrekkelijker dan investeren in de reële economie. Iemand die een vermogen heeft opgebouwd, mag zelf bepalen hoe hij dat investeert. Dus dat de eigenaar van Facebook of Amazon kiest voor een hogere winst – daar is niks illegaals aan, niks immoreels. Dat is gewoon een logische keuze”.

Associaties: vrijwillige aaneensluiting

Aan het slot van het interview gaat Van Bavel in op associaties: “We hebben in onze gedachten altijd een soort tegenstelling: markt en staat. Dat zijn de enige twee systemen waarin we nog kunnen denken. Maar er is nog een derde, en dat is het associatieve systeem, gebouwd op vrijwillige aaneensluiting. Dan moet je denken aan politieke partijen, vakbewegingen, verenigingen, coöperaties. Zo’n associatie organiseert zich in een formele organisatie, met eigen regels, statuten en doelstellingen. Het mooie is dat die organisaties zelf ook speler kunnen worden in het toewijzen van grond, arbeid en kapitaal. Je kunt die factoren verdelen via de markt, door competitie, via de staat, door sturing, maar dus ook via het associatieve systeem. Wanneer een associatie via de eigen spelregels de vruchten ervan verdeelt, dan haal je het uit die twee andere systemen en geef je het terug aan je eigen leden. Dit klinkt misschien heel utopisch of vreemd, maar er zijn heel simpele voorbeelden te noemen”.

Voorbeelden die Van Bavel noemt zijn onder meer de Duitse topvoetbalclubs en de woningbouwverenigingen van vroeger.

Lees het hele interview: Associaties kunnen gewone mensen meer macht geven door Dave Schut, Vrij Nederland no 5, 2021 jaargang 82. Online verschenen onder de titel Zo kunnen gewone mensen weer meer macht krijgen, 7 juni 2021:  www.vn.nl/associaties-bas-van-bavel/