Laboratoriumratten: Waarom modern werk mensen ongelukkig maakt

Het nieuwe boek van Dan Lyons gaat over de wereld van de tech-industrie die de lust tot werken zou hebben bedorven. Een recensent noemde het boek “een vurige aanklacht tegen de arbeidscultuur van de huidige tijd”. Titel: Lab Rats: Why modern work makes people miserable.
Dan Lyons (1960) is een Amerikaanse journalist, gespecialiseerd in technologie; hij werkte o.a. voor Newsweek, Forbes Magazine en ReadWrite. Zijn belevenissen bij de software start-up HubSpot heeft hij vastgelegd in zijn in 2016 gepubliceerde boek Disrupted: My misadventures in the start-up bubble (2016). Daarin schrijft hij dat hij zich aanvankelijk had laten overrompelen door de positieve, jeugdige uitstraling van het bedrijf met de pingpong-tafels en zitzakken. De oprichters motiveerden het personeel door ze te vertellen dat ze een rockster waren, of een ninja. Ze zouden ‘de wereld veranderen’ met hun ‘superkrachten’. De schaduwkant van deze ‘brave new world’ was dat in deze ‘hoogwaardige prestatiecultuur’ mensen op staande voet ontslagen konden worden. Het bleek dat Lyons’ manager hem niet zo geschikt vond voor het werk. Na een aantal moeilijke jaren werd hij uit het bedrijf  ‘weggepromoveerd’. Lyons: “Onder hun zeepbel-uiterlijk waren veel mensen gespannen, angstig, ongelukkig en enorm gestrest”.

In Lab Rats waarschuwt Lyons dat de arbeidscultuur van de tech-industrie bezig is zich te verspreiden naar andere sectoren, inclusief de publieke sector. Dat gebeurt dankzij een kliek ‘hoogwaardige management-consultants’. Zij behoren tot ‘een vreemde kaste, die potsierlijke hoogdravendheid combineert met een bijna psychopathische ernst’. Lyons noemt ze vaak ‘gek’ of ‘krankzinnig’.

Voortdurende veranderingen

Als wetenschappers nieuwe medicijnen willen testen, doen ze dat op ratten. Bij een nieuw geneesmiddel tegen depressie bijvoorbeeld moet eerst de rat depressief gemaakt worden, alvorens het experiment kan beginnen. Qua fysiek gebeurt er niets met de rat, maar het dier krijgt wel met andere, minder prettige veranderingen te maken: het nat en vuil worden van het zaagsel in zijn kooi, geluiden van roofdieren en afwisselende cycli van licht en donker. Uiteindelijk wordt de rat apathisch, houdt op zich te verzorgen of nesten te bouwen; het dier maakt uiteindelijk geen gebruik meer van het wentelend rad in zijn kooi.

De meeste recensenten wijzen erop dat Lyons boek zowel geestig/satyrisch als angstaanjagend is. Dat vindt ook David Hardman; hij schreef een uitgebreide recensie op zijn blog. Hardman is hoofddocent Leerontwikkeling aan de School of Psychology van London Metropolitan University en auteur van het boek Judgment and decision making: Psychological perspectives (2009).

De vergelijking horen we niet voor het eerst, maar ook Lyons ziet overeenkomsten tussen de omstandigheden van de moderne werknemer en de ratten in het laboratorium. De voortdurende veranderingen, of het nu om de vormgeving van kantoorruimten, nieuwe technologie of nieuwe methoden gaat, zijn er de oorzaak van dat werknemers almaar gestrester en gedeprimeerder worden. Soms is er zelfs sprake van zelfdoding.
Daarnaast zijn er nog drie factoren die bijdragen aan de afnemende voldoening in het werk.
De eerste factor is geld, of liever, het gebrek aan geld. In de laatste decennia is het inkomen van werknemers gedaald, terwijl het inkomen van de rijken hard is gestegen. De tweede factor is de steeds onzekerder wordende werknemers. De derde factor is dehumanisering. Mensen worden in toenemende mate gebruikt door de technologie in plaats van andersom.

Daling van kwaliteit van werk

Volgens Lyons zijn er twee hoofdoorzaken voor de daling van de kwaliteit van werk. De eerste oorzaak is de overgang van een belanghebbenden-kapitalisme naar een aandeelhouderskapitalisme. In de twintigste eeuw waren bedrijfsleiders zich bewust van hun verantwoordelijkheid jegens zowel de werknemers en de maatschappij in het algemeen als jegens de investeerders. Maar die houding is drastisch veranderd toen Milton Friedman – econoom aan de Universiteit van Chicago (hij ontving later de Nobelprijs) – ging verkondigen dat bedrijven maar een verantwoordelijkheid hadden, die jegens de aandeelhouders. Geholpen door wetgeving gericht op uitschakeling van vakbonden, wonnen Friedmans ideeën aan invloed, uitmondend in een meedogenloze vorm van kapitalisme waarin banen geschrapt worden of naar het buitenland verplaatst, lonen verlaagd of uitbesteed aan de hoogste bieder. Er kwam een kluseconomie op waarin organisaties werknemers aannemen – ze worden vaak zzp’ers genoemd – tegen minimumtarieven en zonder de voordelen van vast werk, waaronder vakantiegeld en uitbetaling bij ziekte.

De tweede oorzaak betreft volgens Lyons de opkomst van Silicon Valley in de V.S. De Amerikaanse uitgave van Lab Rats heeft als ondertitel meegekregen: How Silicon Valley made work miserable for the rest of us. Silicon Valley is allang niet meer de regio van hippies en tegencultuur van de jaren zestig waar een bedrijf als Hewlett Packard model stond voor goed werkgeverschap. Bij de  opkomst van het aandeelhouderskapitalisme zijn hippies vervangen door nietsontziende oligarchen. Voorbeelden zijn Jeff Bezos, Mark Zuckerberg, Travis Kalanick en Elon Musk, een groep naar rijkdom snakkende wannabe’s en een stel risicokapitaalverschaffers.

Rijke techies

Het gebrek aan moraliteit in het huidige Silicon Valley wordt het beste geïllustreerd door volgend voorbeeld. De opkomst van de tech-oligarchen en miljardencampussen zoals Googleplex en Apple’s ruimteschipcampus, hebben de huizenprijzen in die mate doen stijgen dat mensen in de wijken grenzend aan deze tech-instellingen gedwongen worden in caravans, tenten en zelfs op straat te wonen.

In 2016 had een groep rijke techies voor dit probleem een oplossing bedacht. Ze steunden een voorstel tot het houden van een stemming over de mogelijkheid geweld te gebruiken tegen dak- en thuislozen. Zij zouden 48 uur de tijd krijgen om te vertrekken naar een opvanghuis of konden met een kaartje voor de bus de stad verlaten. Als ze hiermee niet instemden, had de politie het recht hun tenten en bezittingen in beslag te nemen.

Het voorstel is aangenomen.

Vastklampen aan een systeem

Volgens Lyons is Silicon Valley een ‘casino’ geworden. De moderne techie streeft ernaar een start-up bedrijf te beginnen dat voldoende financiën aantrekt van durfkapitalisten. Zo word je rijk en is het mogelijk je bedrijf naar de beurs te brengen. In feite wordt het dan overgenomen door andere – in geld – geïnteresseerden. Lyons noemt zo’n start-up een eenhoorn. Kenmerk is dat deze bedrijven gaandeweg veel geld verliezen. Dat is ook de reden voor de slechte behandeling van medewerkers.. Maar dat geeft niet. Alles verloopt volgens plan. De start-up-bazen houden op met hun bezigheden en gaan een bestseller schrijven over de manier waarop een ‘disruptief’ bedrijf gerund kan worden. Veel directeuren die buiten Silicon Valley zaken doen zijn bang dat hun organisatie blijft stilstaan in de nieuwe economie en accepteren gretig de richtlijnen naar een nieuwe manier van zaken doen.

Lyons:

Silicon Valley bezit geen verjongingsbron. Eenhoorns bezitten geen enkele geheime kennis van management. De meeste start-ups worden slecht bestuurd; halve zolen worden gemanaged door potsenmakers, dommeriken en corpsballen en gefinancierd door immorele investeerders die er alleen op gebrand zijn het bedrijf in de markt te zetten en snel geld te verdienen. Ze hebben geen benul van bedrijfsvoering en geen speciaal inzicht in organisatiegedrag.

Waarom zijn CEO’s zo bereid de bedrijfsgoeroes als gids te accepteren? De waarheid is dat niemand echt weet hoe een groot bedrijf dient te worden geleid. Lyons schrijft:

De bedrijfswereld heeft een onverzadigbare honger naar managementgoeroe’s. Je kunt het de CEO’s niet kwalijk nemen. Het kan zijn dat niemand slim genoeg is om iets te leiden dat zo enorm en complex is als een grote onderneming. Maar iemand moet het doen. Je vastklampen aan een systeem, welk systeem dan ook, biedt tenminste nog de illusie van een structuur. Het systeem geeft de baas ook iets om de schuld aan te geven als de dingen verkeerd gaan. Managers grijpen naar systemen op de manier waarop een drenkeling naar een zwemvest grijpt.

Hoewel Lyons het er niet over heeft, aldus Hardman in zijn recensie, heeft zelfs Harvard Business Review onlangs vastgesteld dat CEO’s die met veel succes een bedrijf hebben geleid, falen in het herhalen van hun succes als zij hun bedrijf verlaten voor een ander bedrijf. Het lijkt erop dat succes wordt behaald ondanks de CEO’s en niet dankzij de CEO’s.

De vele versies van Taylorisme

In zijn boek doorloopt Lyons de geschiedenis van bedrijfssystemen. Hij begint met het werk van de Amerikaanse ‘schaamteloze oplichter’ Frederick Taylor in de jaren 1890 (“Hij vervalste de cijfers. Hij loog en bedroog”). Taylor ging er prat op een wetenschappelijke methode te hebben ontworpen om de efficiëntie van welk proces dan ook te optimaliseren. In werkelijkheid dreef hij de quota op totdat het personeel er de brui aan gaf. Taylor werd uiteindelijk ontslagen door het bedrijf waar hij zijn ‘research’ was begonnen. Hoewel Taylors werk is ontkracht, werd het Taylorisme bijna een religie. Sinds Taylor hebben we Peter Drucker gehad – hij bedacht de term ‘kenniswerker’ – Michael Porter, Jim Collins en vele anderen. Bij de modegrillen van het bedrijfsleven behoren ook de Five Forces Framework, Six Sigma, Lean Manufacturing, Lean Startup en Agile.

Lyons typeert Agile als:

Een managementhype die door de zakenwereld heen geraasd is en de vorm heeft aangenomen van een beweging, maar die eerder lijkt op een zich verspreidende geestesziekte.

Agile is niets anders dan een nieuwe versie van Taylorisme. Al die ideeën komen erop neer dat ze meer willen met minder mensen voor minder geld. De schrijvers van het oorspronkelijke Agile-manifest hebben geprobeerd zich te distantiëren van wat Agile geworden is. Ze hebben verklaard dat ze er niets meer van begrijpen.

De toekomst

Het laatste deel van Lyons boek heet “The No-Shit-Sherlock School of Management”. Hij wijst erop dat de lijst ‘Legends’ – de honderd beste bedrijven van Fortune magazine – zeer geslaagde bedrijven zijn die hun medewerkers goed behandelen. Tegenwoordig komt het ook voor dat een aantal bedrijven in Silicon Valley zich keert tegen verspreiding van het aandeelhouderskapitalisme. Ze doen dat door niet alleen goed te zijn voor het personeel, maar ook voor de maatschappij in het algemeen.
Het schijnt dat ook studenten in toenemende mate worden aangetrokken door colleges met een meer maatschappelijke inhoud. Elders hebben werknemers de waarde herontdekt van het zich organiseren. Werknemers van Google bijvoorbeeld kregen het voor elkaar dat hun bedrijf zich terugtrok uit een militair drone-programma en werkkrachten in de kluseconomie hebben zich met succes verenigd voor het afdwingen van betere werkomstandigheden en contracten.

In Lab Rats analyseert Dan Lyons de tech-wereld tot op het bot, van kluseconomie tot digitale oligarchen. Om het tij te doen keren stelt hij voor dat de groeiende middenklasse van lijfeigenen weer enige waardigheid en gezond verstand toelaat op het werk en zich niet langer laat intimideren.

Referenties

Review – Lab Rats: Why Modern Work Makes People Miserable, door David K. Hardman, Blog Into the Darkness, 19 januari 2019: https://davidkhardman.com

Lab Rats by Dan Lyons and Seasonal Associate by Heike Geissler review – powerless at work, door Houman Barekat, The Guardian, 27 december 2019: www.theguardian.com

Review: Lab Rats: Why Modern Work Makes People Miserable by Dan Lyons — have the tech giants ruined the workplace?, Emma Duncan, The Times, 11 januari 2019: www.thetimes.co.uk

Zie hieronder het video-interview met Dan Lyons over Lab Rats door Jason Howell voor Triangulation channel.