Jim van Os en Gaby Jacobs in gesprek over zingeving en samenleving op Betweter Festival

Jim van Os en Gaby Jacobs waren te gast op het Betweter Festival in theater Tivoli/Vredenburg in Utrecht op 27 september 2024 voor een gesprek over het terugbrengen van zingeving in de samenleving en de oorzaken en gevolgen van de zingevingscrisis. Jim van Os is hoogleraar in de psychiatrie en voorzitter van de Divisie Hersenen van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Hij pleit voor een radicaal andere kijk op mentale gezondheid. Gaby Jacobs is hoogleraar Geestelijke verzorging aan de Universiteit voor Humanistiek.

Steeds meer mensen geven aan moeite te hebben met stress en de druk van het leven. Altijd maar aan moeten staan, altijd moeten presteren, jezelf ontwikkelen, 24/7 online beschikbaar zijn, de juiste keuzes maken. Het kost energie en slokt onze aandacht op.
Volgens Van Os en Jacobs wijst dit op een groter maatschappelijk probleem: de zingeving is uit onze samenleving verdwenen. In de ratrace van het leven is er geen tijd en ruimte voor de vragen die er echt toe doen: Hoe verhoud ik me tot de wereld? Wat geeft ten diepste zin aan mijn leven? En wat biedt troost in moeilijke tijden?

Spectaculair succesvol

In 2017 verschenen er berichten in het nieuws dat IJsland grote successen boekte met jeugdbeleid. Sindsdien geldt het IJslandse preventiemodel als voorbeeld van het terugdringen van drugs- en alcoholgebruik en depressiviteit onder jongeren. Wat de IJslanders deden, zou Van Os ook graag in Nederland doen: De collectieve fundamenten van de samenleving versterken en de weerbaarheid thuis verhogen.
Van Os: Ze keken naar gezinnen. Zijn de gezinnen samen aan het eten? Zijn er conflicten? Er werd op school gekeken. Kunnen kinderen met elkaar in contact komen? Zijn er manieren om deel te nemen aan het verenigingsleven? Aan sport en spel? In de architectuur? Voor de bouw in IJsland is een heel programma uitgerold. Dat blijkt spectaculair succesvol te zijn. Wat niet verbazingwekkend is. Want we weten al heel lang dat als er gezondheidsproblemen zijn in de populatie, deze zijn terug te voeren op collectieve factoren. Dan ga je die aanpakken en de gezondheidsdienst daarvan is veel groter dan zieke mensen behandelen.
Zieke mensen behandelen is vrij zinloos. Collectieve roots van gezondheidsproblemen aanpakken is veel succesvoller.

Vraag van gespreksleider: Maar als er mensen zijn die niet willen wachten tot wij met z’n allen de samenleving hebben vertimmerd en die draaglijk is, wat kunnen zij doen op micro-niveau?

Van Os: In Nederland hebben wij een enorme geatomiseerde manier van kijken naar hulp, hulpverlening en elkaar helpen. We denken dat er altijd specialisten ergens zitten die alles weten en alles kunnen opknappen. Terwijl als je kijkt naar wat er om een persoon heen is, en als die mensen met elkaar zouden samenwerken om iemand bij te staan die het moeilijk heeft bijvoorbeeld, die kunnen ontzettend veel bereiken. En daar hoef je dus geen specialist voor te zijn.
Je moet echt ophouden met denken dat er overal specialisten voor zijn en dat je daar naartoe moet. Je moet jezelf empoweren om samen met mensen een groep te vormen en je te laten leiden door degene die zegt: ‘ik heb hulp nodig’, en daar als groep iets aan gaan doen. Dat heet resource group, een Engels woord, beetje lelijk, maar op die manier kan je heel veel met elkaar doen.

Wat wij ook proberen is de hulpverlening op die manier met elkaar te laten praten. Er zijn een heleboel WMO-coaches en woonbegeleiders en jongerenwerkers die fantastisch werk doen. Maar als ze even met iemand willen bellen in de GGZ of een instelling, dan krijgen ze niemand aan de telefoon, want die zijn bezig met hun richtlijnbehandelingen in een kamertje. Dus mensen werken niet samen. Terwijl, als ze dat zouden doen en we nemen elkaar serieus daarin en we nemen ervaringsdeskundigen serieus, geestelijk verzorgers, een POH^*), straatwerkers, WMO-coaches en complementair werkenden, en we zeggen: wij zijn allemaal onderdeel van hetzelfde systeem om mensen bij te staan, we zijn gelijkwaardig en we nemen de telefoon voor elkaar op, en we werken meer in groepen in plaats van in een kamertje met een specialist, dan hebben we geen wachtlijsten meer voor de GGZ.

Gespreksleider: Dat klink tof, maar die collega’s van je krijgen toch allemaal de koude rillingen als je begint over spiritualiteit en existentiële vragen. Daar hebben ze toch helemaal geen zin in?

Van Os: Dat valt mee. We hebben in Groningen hoogleraar Rogier Hoenders^**). Dat is heel interessant, want hij vindt voor de psychiatrie weer uit dat zingeving belangrijk is. En onze collega’s willen nu ook weer weten van de vierde dimensie die wij vergeten zijn, maar die onze collega’s geestelijke verzorgers wel kennen en die ervaringsdeskundigen wel kennen. Wij hoeven daar dus niet de specialist in te zijn. Wij moeten samenwerken.

Hieronder video ‘Hoe krijgen we zingeving terug in de samenleving?’ Duur 42 min.

Noten
^*) POH = praktijkondersteuner bij de huisarts.
^**) Lentis GGZ en de faculteit Religie, Cultuur en Maatschappij (RCM) van de Rijksuniversiteit Groningen hebben een nieuwe leerstoel ingesteld: Zingeving, leefstijl en geestelijke gezondheid. De nieuwe hoogleraar is Rogier Hoenders. Op vrijdag 18 oktober 2024 om 16.15 u spreekt hij zijn oratie uit in de Aula van het Academiegebouw, Broerstraat 5, Groningen. Zie:  www.rug.nl/about-ug/latest-news/events/inauguration/2024/1018-hoenders

Het Betweter Festival wordt jaarlijks georganiseerd door Studium Generale van de Universiteit van Utrecht. Daar onderzoek je samen met wetenschappers en kunstenaars de wereld van morgen. Het festival is een wervelende mix van talks, interviews, installaties, film, muziek en live wetenschappelijk onderzoek. Verteld worden de verhalen achter de feiten. De twijfel wordt omarmd en vragen die ertoe doen worden gesteld. Studium Generale is de noemer waaronder universiteiten lezingen, cursussen, debatten en filmvertoningen aanbieden over uiteenlopende onderwerpen.

Studium Generale UU: https://www.sg.uu.nl/
Betweterfestival: https://www.betweterfestival.nl/over