Hoe om te gaan met de risico-regelreflex? Over bestuurlijke overreactie op risico’s en incidenten

Wat kunnen bestuurders het beste doen als er zich incidenten voordoen en er maatschappelijke onrust ontstaat? Bij het uitbreken van de Mexicaanse griep bijvoorbeeld? Wat is de beste manier van reageren? Wat te doen bij verontwaardigde reacties van journalisten, publiek en politici op incidenten of ‘fatale fouten’ waarvan wordt gezegd dat “het nooit meer mag gebeuren” en overheidsingrijpen wordt geëist?

Daarnaast interveniëren bestuurders regelmatig om de veiligheid van de burger te verhogen en risico’s zoveel mogelijk uit te bannen. Maar teveel risico-uitsluiting en overreageren op incidenten leiden tot wat wordt genoemd de risico-regelreflex. Zo’n reflex leidt weer tot vaak dure maatregelen en nieuwe regelgeving die nauwelijks effect hebben, maar wel onbedoelde bijwerkingen. Het beperken van vrijheden om maar een voorbeeld te noemen.

Een voorbeeld van overreageren is het teenslipper-incident in Maastricht. Een eigenlijk wat dommig ongeval in 2013. Daarbij liepen twee vrijwilligers verwondingen op toen zij met teenslippers op een oudpapierwagen sprongen. De financiële gevolgen voor de gemeente waren relatief groot. Onder het mom van “dit mag nooit meer gebeuren” werden voortaan alle vrijwilligers opgeleid en kregen zij werkkleding en veiligheidsschoenen. Totale kosten voor 330 vrijwilligers: 45.000 euro. Maar, viel dit ongeval wel onder de gemeente en gold hier niet de eigen verantwoordelijkheid van de vrijwilligers: een kwestie van nadenken en gezond verstand gebruiken?
De risico-regelreflex komt voort uit de overtuiging dat risico’s altijd verder verkleind moeten worden. Daardoor kan je in een fuik zwemmen van ‘maatregelen nemen’ en ‘daadkracht tonen’ waar je vervolgens niet meer uitkomt. Hoe vermijd je specialistisch, eenzijdig advies? Hoe maak je duidelijk wat eigen verantwoordelijkheidsrisico’s zijn? Hoe wapen je je tegen de valkuil van de risicoregelreflex en hoe organiseer je alternatieven? Al deze vragen vormen een   grote uitdaging voor bestuurders.

Programma Risico’s en verantwoordelijkheden

Vier jaar lang is het Ministerie van Binnenlandse Zaken bezig geweest met onderzoek naar de de risico-regelrelfex, naar gevallen waarin de overheid bovenmatig ingreep. Dat gebeurde in het kader van het programma Risico’s en verantwoordelijkheden dat tot doel heeft een visie te ontwikkelen op de rol van de overheid bij het omgaan met risico’s. Het programma heeft brede aansluiting gevonden bij ministeries, provincies en gemeenten en daarnaast bij geïnteresseerde wetenschappers, volksvertegenwoordigers en journalisten. De inzichten moeten met name bestuurders en ambtenaren helpen passend om te gaan met fysieke veiligheid. Wie is verantwoordelijk voor bepaalde risico’s en welke risico’s zijn toelaatbaar? Extra punt van aandacht is de verantwoordelijkheid van de overheid voor preventie en schadevergoeding. Burgers en bedrijven dienen zich te realiseren dat ze niet alleen naar de overheid moeten kijken. Zij zijn zelf ook verantwoordelijk voor het omgaan met risico’s

Video Balans in risico’s en verantantwoordelijkheden

In een vierdelige video (zie onderaan de pagina) met de titel Balans in risico’s en verantwoordelijkheden (2015) worden diverse aspecten behandeld, met voorbeelden uit de praktijk: 1. De risicoregelreflex. 2. Casus: de chloortrein. 3. De positieve keerzijde van risico’s en 4. Goed bestuurlijk omgaan met de risico-regelreflex.
Aan het woord komen mensen uit diverse sectoren. Zij vertellen over voorvallen, geven hun visie en leveren commentaar. Onder hen: Harm Taselaar, hoofdredacteur van RTL Nieuws; Michel van Eeten, hoogleraar Bestuurskunde TU Delft; Ira Helsloot, hoogleraar Besturen van Veiligheid Radboud Univerversiteit; burgemeester Koos Janssen van Zeist; oud-kamerlid Remi Poppe, alsmede:

Jacques Wallage, voorzitter Raad voor het openbaar bestuur: “Je ziet iets gebeuren, er is een ernstig probleem en in de media windt iedereen zich erover op, en de politiek gaat zich als het ware plaatsvervangend opwinden. Ik denk dat onder de druk van de publieke omstandigheden bestuurders willen laten zien dat ze er echt heel serieus mee bezig zijn”.

Annemarie Jorritsma, burgemeester van Almere: “Het feit dat gezegd wordt: iedereen vraagt om ingrijpen, durf ik te betwijfelen”.

DonaldMacrae, consultant Beleid en regulering, voormalig directeur-generaal: “De druk waaronder je moet werken is soms gigantisch. Als oud-beleidsambtenaar heb ik met ministers veel crises meegemaakt. De druk waaronder je dan staat is enorm. Soms neemt zo’n minister dan willens en wetens een slechte beslissing, gewoon omdat hij of zij geen andere manier ziet om onder de druk uit te komen.
Ook als het iets is waar een lokale overheid of een bedrijf over gaat, voelt een politicus zich geroepen om voor redder in de nood te spelen. Dan wordt de overheid er alsnog de facto verantwoordelijk voor. Bij zo’n crisis bestaat dus het gevaar dat de overheid veel zwaarder geschut inzet dan nodig is”.

Conny Janssen, choreografe: “Ik denk dat risico nemen een onderdeel is van kunst maken. We zijn allemaal iets aan het maken wat op het moment dat we beginnen er nog niet is. Je springt als het ware in het diepe en je gaat heel hard zwemmen want je moet de overkant bereiken. Maar hoe die weg gaat, van het een naar het ander, dat ontdek je in het moment. Voor dansers is het heel belangrijk dat ze buiten de bekende kaders kunnen denken. Dat ze durven vrijheid te nemen in het ontdekken wat hun grenzen zijn… Voor kunstenaars is risico nemen dus een voorwaarde voor groei en verdieping. Ook op andere gebieden kan het heel positief zijn om risico’s te accepteren”.

Zie ook de site Verantwoord omgaan met risico, waarop publicaties over het programma Risico’s en verantwoordelijkheden zijn te downloaden. Bijvoorbeeld het overzicht Producten en activiteiten van programma R&V: www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/kwaliteit-en-integriteit-overheidsinstanties/verantwoord-omgaan-met-risicos