Hoe omgaan met ethische dilemma’s? Handreiking voor verpleegkundigen bij patiëntenparticipatie en zelfmanagement

De handreiking voor verpleegkundigen Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning is het resultaat van een onderzoek van Hester van de Bovenkamp en Jolanda Dwarswaard. Van de Bovenkamp is universitair hoofddocent van instituut Beleid & Management Gezondheidszorg (iBMG/Erasmus Universiteit), Jolanda Dwarswaard is senior-onderzoeker Kenniscentrum Zorginnovatie. De handreiking is bedoeld voor zorgverleners die betrokken zijn bij het ondersteunen van zelfmanagement en daar in de praktijk ethische dilemma’s bij ondervinden. De handreiking geeft geen antwoorden hoe deze dilemma’s op te lossen. Een dilemma ontstaat juist omdat er geen eenduidige oplossing voorhanden is.

Uit het onderzoek bleek dat verpleegkundigen vaak dilemma’s tegenkomen, maar deze niet expliciet bespreken met collega’s. Maar, aldus de onderzoeksters, discussie over deze dilemma’s is niet alleen van belang voor de kwaliteit van zorg, maar ook voor het welbevinden van zorgverleners. Het kan je handelingsrepertoire uitbreiden en je kunt je gesterkt voelen in de keuzes die je maakt doordat je ook de overwegingen van collega’s kent. Deze handreiking is bedoeld om deze discussie te ondersteunen.
In de introductie staat dat de maatschappelijke ontwikkelingen ervoor zorgen dat de beroepsethiek van zorgverleners in de loop van de tijd verandert. Het was bijvoorbeeld vroeger veel belangrijker om een patiënt hoop te geven op een goede afloop van zijn ziekte dan de patiënt duidelijk te informeren over zijn gezondheidssituatie en de behandelmogelijkheden. In het verleden bevorderde je dus het welzijn van de patiënt in de eerste plaats door het geven van hoop, terwijl nu eerlijke informatie geven wordt gezien als de professionele standaard. Dat wil niet zeggen dat hoop geven helemaal niet meer belangrijk is, maar hoop geven door het achterwege laten van informatie is niet langer gemeengoed.

Van invloed op beroepsethiek van zorgverleners

De toegenomen nadruk op zelfmanagement bij chronische aandoeningen is een belangrijke maatschappelijke verandering die van invloed is op de beroepsethiek van zorgverleners. Op de website van het Landelijk Actie-programma staat wat met zelfmanagement wordt bedoeld:

Dankzij zelfmanagement kunnen patiënten hun chronische ziekte beter inpassen in hun leven. Het veronderstelt dat ze weten wat hun ziekte inhoudt, wat de consequenties zijn en waar ze de juiste zorg kunnen ontvangen. Essentieel hierbij is de patiënt de mogelijkheid te bieden om de regie te nemen in het eigen zorgproces. Daarbij wordt uitgegaan vande kracht van de patiënt: de patiënt neemt een actieve rol waar hij/zij dat wil èn kan! (www.zelfmanagement.com)

Een in de handreiking aangehaald voorbeeld van zelfmanagement is afkomstig van een medewerker van een patiëntenorganisatie:“Toen dacht ik aan [een patiënt] die dialyseerde en die moest elke keer als ze naar het ziekenhuis ging vijf uur aan de machine liggen. Dat was beter voor haar. En toen zei ze: ‘Ik ga dat verkorten naar vier uur. Dat is minder goed voor me. Dat weet ik. Maar ik wil ook nog werken en dit doen en dat nog. Die vijf uur is voor mij gewoon niet haalbaar’. En toen maakte zij zelf de afweging om iets te doen wat medisch gezien slecht voor haar was, maar zij zei: ‘Mijn welbevinden is toch net wat belangrijker voor me’.”

In dit voorbeeld zit een dilemma voor zorgverleners verscholen. De ethische vraag is, kan een zorgverlener meegaan in deze keuze van de patiënt om minder te willen dialyseren? De waarde ‘bevorderen van de gezondheid’ door het volgen van de richtlijn botst hier met de waarde ‘respecteren van de autonomie’ van de patiënt. Natuurlijk ga je in dit geval eerst met de patiënt in gesprek over de mogelijke gevolgen van deze keuze. Maar wanneer stop je met dit gesprek en accepteer je deze keuze? Of is het in deze situatie niet mogelijk om de autonomie van de patiënt leidend te laten zijn omdat de medische consequenties te groot zijn om mee te gaan in deze keuze?

Discussie aanwakkeren en steun bij zelfmanagement

De in de handreiking beschreven casussen zijn bedoeld als voorbeeld van dilemma’s die de zorgverlener tegen kan komen bij het ondersteunen van zelfmanagement. De argumenten zijn bedoeld om de discussie aan te wakkeren; ze kunnen de discussie ondersteunen en helpen bij het vinden van oplossingen.

Inhoud van de handreiking:
1. Introductie: beroepsethiek in de gezondheidszorg
2. Zelfmanagement
3. Ethische dilemma’s in beeld
4. Reflectievragen voor het bespreken van eigen casussen
5. Tot besluit
6. Suggesties voor verder lezen

Ethische dilemma’s bij zelfmanagementondersteuning – Een handreiking voor verpleegkundigen, door Jolanda Dwarswaard & Hester van de Bovenkamp, 31 p., geïll.:  https://beroepseer.nl