Sociologe Karlijn Roex schrijft op de site van Sociale Vraagstukken hoe ongelijkheid, armoede en werkloosheid momenteel grote thema’s zijn in Europa. Maar in plaats van dat dit sympathie aanwakkert voor degenen die het minder goed hebben, lijkt het omgekeerde te gebeuren en voltrekt zich een symbolische oorlog tegen de armen. Het marktdomein overheerst onze denkwijze.

In een grootschalig onderzoek¹⁾ is aan tienduizenden mensen in de EU gevraagd in hoeverre zij zich ondergewaardeerd voelen in de samenleving vanwege hun inkomens- of baansituatie. Hoewel de grote meerderheid geen last had van dergelijke gevoelens, blijken de armen en werklozen daar toch duidelijk een vergroot risico op te lopen. Dit gegeven is van toenemend belang, omdat deze groepen groter aan het worden zijn in Europa. Het aantal Europeanen dat onder de Europese armoedegrens leeft is op dit moment al bijna een vijfde.

Armoede en werkloosheid worden gezien als bewijs van individueel tekortkomen. Het stigmatiseren van de armen en werklozen²⁾ is historisch gezien niet nieuw. Wat wel opvallend is, is de stijging in de populariteit ervan sinds de jaren ’80, en mogelijk de nadruk op eigen verantwoordelijkheid en schuld. De socioloog Fourcade laat zien dat we morele categorieën van rijke superieure winnaars en arme, nalatige verliezers ook in de crisis nog steeds hanteren. We geloven immers dat de inkomensverschillen het resultaat zijn van een eerlijk verdelingsproces, waarbij voornamelijk de eigen inzet en capaciteiten cruciaal zijn. Deze meritocratische manier van inkomensposities verdelen, wordt eigenlijk overal ter wereld als rechtvaardig gezien.

Waarom de meritocratische verdeling zo populair is

Het is niet moeilijk te bedenken waarom dit meritocratische verdelingsproces zo populair is. Het is transparant, het beloont hard werken, en geeft iedereen een gelijke kans zich te bewijzen. En toch heeft ook dit ideaal een keerzijde. Zoals gezegd, wordt een lage positie al snel een bewijs van individueel falen of luiheid. De socioloog Michael Young schreef er in de jaren ’50 al de dystopische roman The Rise of the Meritocracy over, waarin hij waarschuwde voor de effecten van dit ideaal op het zelfrespect van de economisch zwakkeren. Ook de Belgische psycholoog Paul Verhaegh, filosoof Tsjalling Swierstra en socioloog Evelien Tonkens, hebben recent dergelijke waarschuwingen geuit.

Roex eindigt haar artikel met een aantal aanbevelingen om de openbare discussie over de economisch zwakken in onze samenleving anders te voeren dan totnutoe gebeurt en hoe enkele illusies dienen te worden aangepakt.
Dat dat hard nodig is, blijkt uit een artikel van Rutger Bregman in De Correspondent dat ingaat op het televisieprogramma van SBS6: Geld maakt gelukkig. Daarin moeten wanhopige kandidaten met geldproblemen het publiek overtuigen dat hun leed tienduizend euro waard is. “De show staat symbool voor een grote verschuiving in ons denken over armoede: van solidariteit naar liefdadigheid en van verheffing naar repressie. Uiteindelijk is iedereen daarmee slechter af”, aldus Bregman. Hij citeert in zijn artikel o.a. Thijs Lijster, filosoof aan de Rijksuniversiteit Groningen, die het programma ziet als een symptoom van een brede verschuiving in het denken over armoede: van solidariteit naar liefdadigheid.

¹⁾ EQLS 2012 – Questionnaire, Eurofound: www.eurofound.europa.eu/en/surveys/european-quality-life-surveys-eqls/european-quality-life-survey-2012/eqls-2012-questionnaire

European Quality of Life Survey 2012: https://www.eurofound.europa.eu/en/surveys/european-quality-life-surveys-eqls/european-quality-life-survey-2012

European Quality of Life Surveys (EQLS): www.eurofound.europa.eu/en/surveys/european-quality-life-surveys-eqls

2) Public attitudes to poverty and welfare, 1983-2011. Analysis using British Social Attitudes data, Joseph Rowntree Foundation, april 2013: https://beroepseer.nl

Steeds sterker worden armen gestigmatiseerd, door Karlijn Roex, Sociale Vraagstukken, 26 januari 2015: www.socialevraagstukken.nl

Hoe solidariteit iets werd waar je op tv om moet bedelen, door Rutger Bregman, de Correspondent, 26 januari 2015: https://decorrespondent.nl

Armoede is bij SBS6 entertainment, door Thijs Lijster, De Groene Amsterdammer, 19 augustus 2014: www.groene.nl