Afwijzing van democratie en rechtsstaat is kenmerk van radicaliseringsproces

In een blog op de site van het Montaigne Centre for Judicial Administration and Conflict Resolution (Universiteit van Utrecht) verwijt Prof. Kees van den Bos dat recht en democratie te weinig aandacht krijgen. Dit in tegenstelling tot radicalisering dat volop in de belangstelling staat. Van den Bos is hoogleraar Sociale psychologie (Faculteit Sociale wetenschappen) en hoogleraar Empirische rechtswetenschap (Faculteit Recht, Economie, Bestuur en Organisatie) aan de Universiteit van Utrecht.

Radicalisering en aanverwante kwesties als extremisme en terrorisme vormen een groot probleem in onze tijd. Verschillende radicale geloofssystemen worden ermee in verband gebracht, waaronder extreme islamitische geloofsovertuigingen, maar ook radicaal-rechtse en radicaal-linkse politieke overtuigingen. Van den Bos is momenteel bezig een boek te schrijven over de oorzaken van radicalisering. Waarom radicaliseren mensen? Het boek is getited Why people radicalize en verschijnt in 2018 bij Oxford University Press.

Waarschuwende signalen

Het boek bespreekt verschillende theorieën over radicalisering en biedt een kader voor het begrijpen van radicalisering. Met dat kader wil Van den Bos aantonen dat gevoelens van onrecht voorafgaan aan radicaliseringsprocessen, vooral als deze gevoelens gecombineerd worden met een gevoel van onzekerheid en met onvoldoende vermogen tot beheersing van de eigen egoïstische impulsen.
De eigen gevoelens begrijpen is niet eenvoudig en kan eenzijdig zijn. Wat voor de een onrecht is, hoeft dat niet te zijn voor de ander. Omdat het hier om diepe gevoelens gaat, hebben ze grote gevolgen. Ze kunnen namelijk een voedingsbodem worden van radicale geloofsovertuigingen en extremistisch gedrag.

Van den Bos ontdekte dat een aantal belangrijke kenmerken van de radicale manier van voelen en denken een beslissende rol speelt in de radicalisering die kan uitmonden in gewelddadig extremisme en terrorisme. Die kenmerken zijn: naleven van de wet en democratische waarden. Afwijzing van de wet en democratische waarden is bij veel mensen een omslagpunt in het radicaliseringsproces. Met andere woorden, het afwijzen van de wet en democratische waarden en het proces van delegitimisering fungeren als een signaal dat vraagt om speciale aandacht van degenen die geinteresseerd zijn in het voorkomen van gewelddadig extremisme.

Delegitimisering is psychologische terugtrekking van legitimiteit. Dat kan verschillende vormen aannemen. Bijvoorbeeld het afwijzen van een of andere institutie, de staat bijvoorbeeld, of de rechterlijke macht in het land waarin men woont. Van den Bos zal in zijn boek bewijs leveren dat delegitimisering van regering, rechterlijke macht en andere maatschappelijke instituties een cruciale rol speelt in de radicalisering van moslims, rechtse groeperingen en linkse personen.

Radicalisering voorkomen

Afwijzing van democratie en rechtsstaat is dus de sleutel tot begrip van ontstaan en ontwikkeling van gewelddadig extremisme en terrorisme is. Als het moeilijk of zelfs onmogelijk voor iemand is de regels van de democratische rechtsstaat te accepteren dan raakt zo iemand makkelijk gefrustreerd als je eigen wensen en meningen niet erkend worden. Daaraan verwant is het vermogen met een open geest de mening van anderen aan te horen en te tolereren. Als dat niet lukt is een mens geneigd de dingen naar zijn hand te zetten. Als de wet je koud laat of als je sympathiseert met onwettig gedrag wordt het makkelijker je onwettig te gaan gedragen en tegen de wet te handelen.

Van den Bos wil hiermee niet beweren dat schending van de wet ook betekent dat men de wet op een gewelddadige manier overtreedt. Een interessant voorbeeld is de Franse militante feministe en politica Fadela Amara. Zij houdt er omstreden en extreme ideeën op na en is bereid de wet te overtreden, maar niet op een gewelddadige manier. Verwant hieraan zijn radicalen die zich inlaten met burgerlijke ongehoorzaamheid en als gevolg daarvan de wet overtreden.

Van den Bos doet in zijn boek ook aanbevelingen om radicalisering te voorkomen, zoals bijvoorbeeld het hooghouden van democratische waarden. Hij spoort aan te letten op signalen die wijzen in de richting van radicalisering: de psychologische afwijzing van de grondslagen van rechtsstaat en democratie.

Disdain for Law and Democracy: A Red Flag in Radicalization Processes, door Prof. dr. Kees van den Bos, Montaigne Centre, 9 juni 2017: http://blog.montaignecentre.com