Wat verstaan we eigenlijk onder ‘de rechtsstaat’?

Midas Dutij voerde gesprekken met juridisch experts, ambtenaren, bestuurders en wetenschappers om van hen te horen wat zij verstaan onder de rechtsstaat. Het begrip blijkt niet eenduidig te zijn.
Zijn gesprekspartners vroegen hem op hun beurt wat de ROB verstaat onder de rechtsstaat? Dutij is adviseur bij de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB).^*)

Dutij vond het een goede vraag “waarover ikzelf aan het denken ben gezet. Ieder geval is duidelijk dat er geen één enkele, juiste blauwdruk voor bestaat. Zelfs landen hoog op de Rule of Law-index hebben onderling grote verschillen in de rechtspraktijk, type constitutie en rechtsstatelijke cultuur. Dus hoe kunnen we dan nadenken over de elementaire vraag: Wat betekent ‘de rechtsstaat’?”

Perspectieven op de rechtsstaat

Dutij schrijft op zijn blog

… dat er tal van definities in omloop zijn van het veelvuldig gebruikte begrip ‘rechtsstaat’. Er kan een smalle definitie worden gehanteerd waarbij formeel-juridisch en wetstechnisch naar ‘de rechtsstaat’ worden gekeken: Staat alles wel goed op papier en gaat alles in de praktijk zoals het op papier is gesteld? Je kunt naar de rechtsstaat kijken als een lijstje rechtsnormen als ‘legaliteit’ of rechtswaarden als ‘rechtsgelijkheid’. Vanuit een bestuurlijk perspectief kan breder worden gevraagd: Is de rechtsstaat het model voor een staatsbestel waar de staatsmachten in evenwicht tot democratische besluitvorming komen?

Ook vanuit de samenleving wordt er invulling gegeven aan het begrip ‘rechtsstaat’. Een groot deel van de Nederlanders voelt zich via de rechtsstaat verbonden met ons land, zoals onlangs uit de prikkelende SCP-studie Denkend aan Nederland naar voren kwam: ‘Democratie en burgerlijke vrijheden zijn niet zozeer typerend voor Nederland (omdat ze ook in andere landen te vinden zijn), maar blijken wel van groot belang voor de verbondenheid met Nederland’ *)

Niet alleen vragen ‘wat’ is, maar ‘waar’ is de rechtsstaat…

Ikzelf kijk naar de rechtsstaat vanuit het brede veld van instituties die gezamenlijk ‘de rechtsstaat’ vormgeven. De klassieke machtenscheiding van de Trias Politica gaat oorspronkelijk ervan uit dat staatsmachten zich als elkaars tegenmachten balanceren. De moderne samenleving laat zich echter niet meer zo nauw en netjes naar deze klassieke machten schikken. Pas als we integraal naar alle organisaties met een rechtsstatelijke functie kijken schetst zich het institutioneel geheel van onze rechtsstaat. Deze bestaat uit zoveel meer organisaties dan enkel parlement, ministerie, en rechtbank. Zo behoren veel nieuwsmedia helemaal niet tot ‘de staat’, maar vervullen zij wel een cruciale rechtsstatelijke functie. Zij behoren daarmee noodzakelijkerwijs tot een analyse van de rechtsstaat.

Voor mij is de rechtsstaat dan ook het geheel aan praktijken dat feitelijk ‘de rechtsstaat’ produceert. Veel organisaties en instituties delen bepaalde functies die bij elkaar opgeteld ‘de rechtsstaat’ maken. Er is niet één organisatie die ‘de rechtsstaat’ maakt en die daarom ook is aan te spreken op de kwaliteit ervan. Vele organisaties spelen in meer of mindere mate, impliciet of expliciet, geschreven of ongeschreven een rechtsstatelijke rol.

… en ‘wie’ is de rechtsstaat?

Lees de hele blog De rechtsstaat als institutionele optelsom door Midas Dutij, Raad voor het Openbaar Bestuur, 23 september 2019: www.raadopenbaarbestuur.nl

Noten
^*) De Raad voor het Openbaar Bestuur is een adviestraject gestart over de rechtsstaat waarbij de focus ligt op de vragen: Hoe is het met de rechtsstaat in Nederland gesteld? Staat die onder druk en is het nodig om die op onderdelen te versterken? In maart 2020 wordt hierover een advies uitgebracht.
^**) Pagina 11 van Denkend aan Nederland. Een bundeling van analyses, thematische verkenningen en essays, Sociaal en Cultureel Rapport 2019, Sociaal Cultureel Planbureau: www.scp.nl/binaries/scp/documenten/monitors/2019/06/26/denkend-aan-nederland/Magazine_SCR-2019_web.pdf

U P D A T E

Adviesrapport: Een sterkere rechtsstaat. Verbinden en beschermen in een pluriforme samenleving, ROB, 15 april 2020: www.raadopenbaarbestuur.nl

Foto bovenaan Twee protestborden: actie-icoon van de sociaal advocaten, bedoeld als steun in de rug van alle sociaal advocaten in Nederland die door de bezuinigingen in het stelsel voor gefinancierde rechtsbijstand hun hoofd nog amper boven water kunnen houden. Zie manifest van de Vereniging Sociale Advocatuur Nederland Red de rechtshulp aangeboden op 15 mei 2018 aan de Tweede Kamer.  Zie Advocatenkollektief Oost: https://akoost.nl