Wat kunnen we leren uit onderzoek naar meer dan zeventig jaar integriteitskwesties?

In februari 2015 ontstond maatschappelijke en politieke verontwaardiging over het verleden van Marc Verheijen, sinds 2012 Kamerlid voor de VVD. Hij bleek in zijn tijd als gedeputeerde in Limburg ten onrechte voor enkele duizenden euro’s te hebben gedeclareerd aan dienstreizen en andere uitgaven, terwijl hij daarnaast ook zijn reiskostenvergoeding behield. Bovendien bleek Verheijen campagnekosten van de VVD in rekening te hebben gebracht bij de provincie. Als stichtingsbestuurder van de plaatselijke Floriade had Verheijen bijvoorbeeld met publiek geld een campagnebezoek van VVD-leider Mark Rutte aan de Floriade van 2012 gefinancierd. De gift had een extra wrange bijsmaak doordat het Floriade-project werd afgesloten met € 9 miljoen verlies, waarvoor de participerende Limburgse gemeenten moesten opdraaien.

Ernstiger nog dan dubieuze declaraties en campagnefinanciering was volgens velen de relatie die Verheijen in een eerdere periode (als wethouder Economische Zaken in Venlo tussen 2006 en 2011) had onderhouden met projectontwikkelaar Piet van Pol. De ernstige suggestie van omkoping werd gewekt door een ‘bedelbrief’ van Verheijen aan Van Pol, die weekblad Elsevier in november 2015 onthulde. In deze ‘Beste Piet’-brief nodigde Verheijen Van Pol uit ‘te investeren in een beter Venlo’ door een bijdrage in de VVD-campagnekas te storten.
Van Pol doneerde daarop iets meer dan € 10.000. Dat riep vragen op, temeer omdat Van Pol juist op dat moment steun zocht voor plannen om in Venlo een bioscoopproject te realiseren.
Ook de banden tussen Verheijen (en Van Pol) en de toen al van belangenverstrengeling en corruptie verdachte ‘Limburgse zonnekoning’ Jos van Rey waren reden tot zorg. Vanwege het tumult over zijn verleden koos Verheijen na enig aarzelen eieren voor zijn geld en vertrok eind februari 2015 uit de Tweede Kamer.

‘Koffiegeld’

De discussie over het handelen van Verheijen laat enkele interessante dingen zien. In de eerste plaats is dat een boeiende maatschappelijke discussie over integriteit.
Peter de Koning, voorzitter van de VVD in Limburg, nam het direct voor Verheijen op door het beeld te schetsen van een ambitieuze politicus, die enkel het slachtoffer was van de affaire rondom Jos van Rey. Er zou geen sprake zijn geweest van opzet, maar slechts van onoplettendheid en slordigheid; Verheijen was eigenlijk volstrekt integer. Ook premier Rutte en VVD- fractieleider Halbe Zijlstra sprongen onmiddellijk voor Verheijen in de bres. Rutte bestempelde de hele kwestie als ‘opgeblazen en opgepompt’.

In 2016 lieten Amsterdamse marktmeesters marktkooplieden extra betalen voor een goed plekje op de markt. Geen fraude, vonden ze, maar ‘koffiegeld’.

Het ‘grijze gebied’

Wat kunnen we leren van integriteitskwesties?  Uit hun boek In opspraak. Leren van integriteitskwesties waarvoor onderzoek werd gedaan naar meer dan zeventig jaar integriteitskwesties in het Nederlandse openbaar bestuur – de periode 1945 tot heden – trekken de auteurs Toon Kerkhoff en Patrick Overeem twee belangrijke lessen. Ten eerste: “Onderschat het belang van het publieke debat over integriteit niet”. Immers, normen over goed bestuur verschuiven in de tijd en dat mag geen verrassing zijn voor politici of bestuurders. Ten tweede: “Reageer met prudentie en onderscheidingsvermogen” bij het aankaarten, beoordelen en sanctioneren van niet-integer gedrag. Want valse of overdreven beschuldigingen zijn niet-integer.
Toon Kerkhoff is universitair docent aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden. Patrick Overeem is universitair docent aan het Departement Bestuurswetenschap en Politicologie van de Vrije Universiteit in Amsterdam.

In opspraak. Leren van integriteitskwesties behandelt bekende en verschillende soorten integriteitsschendingen die te maken hebben met dubieuze giften en beloften, onverenigbare nevenfuncties, activiteiten en contacten, misbruik van bevoegdheden of publieke informatie, en wangedrag in privétijd. Voor dit onderzoek is vooral gekeken naar schandalen waarin de norm nog bevestigd moet worden. Ze zitten vaak in het zogeheten ‘grijze gebied’ en er is ophef over. Alle casussen, variërend van de loodsenaffaire uit de jaren zestig tot en met de vakantievilla van Gerd Leers, zijn opgebouwd uit publiek materiaal.

In het laatste hoofdstuk doen de onderzoekers vier aanbevelingen die een perspectief bieden op de omgang met integriteitskwesties in het openbaar bestuur.

• Wees je als bestuurder bewust van ‘maatschappelijke klimaatverandering’.
• Reageer met voorzichtigheid en onderscheidingsvermogen.
• Pas op met het stellen van steeds nieuwe normen. Dat creëert steeds nieuwe schendingen.
• Integriteitslessen behoren onderwerp te zijn van democratisch debat. Dat voorkomt dat bijvoorbeeld politici zomaar iets roepen over vermeende integriteitsschendingen.

De conclusie is dat al mogen publieke waarden en opvattingen over goed en slecht bestuur veranderen, het blijkt dat niet zozeer de normen en waarden in verschillende tijdsperioden van elkaar afwijken, maar eerder de normen en waarden van degenen die ervan profiteren.

In opspraak. Leren van integriteitskwesties , door Patrick Overeem en Toon Kerkhoff, 132 p., 2018, is een uitgave van het Centre for Public Values & Ethics (CPVE) van de Universiteit Leiden en de Ien Dales Leerstoel en Albeda Leerstoel van het CAOP, Kennis- en dienstencentrum op het gebied van arbeidszaken in het publieke domein. Het boek kan gedownload worden op de site van CAOP: www.caop.nl

Opvattingen integriteit toen en nu, Eric de Kluis, Binnenlands Bestuur, 24 juli 2018: www.binnenlandsbestuur.nl

In opspraak: leren van integriteitskwesties, VSO, 12 juli 2018: www.vso-werkgevers.nl (Verbond Sectorwerkgevers Overheid – VSO – is per 1 januari 2020 opgeheven).