De ambtenaar is monddood, dus luidt hij de klok?

Twee zorgelijke nieuwsfeiten vorige week. Twee signalen dat de ruimte voor ambtelijk professioneel handelen onder druk komt. De zogenaamde klokkenluider uit Terschelling^*). En de afnemende relevantie van de lokale en regionale journalistiek voor het werk van de gemeenten en de provincies.
Ik kom er zo op terug. Eerst even kort over de inspanningen om dat professioneel handelen juist te bevorderen.

De Stichting Beroepseer voert sessies Goed Werk uit met ambtenaren. Die zijn een succes: ambtenaren van diverse overheidsorganisaties verkennen wat voor hen goed vakmanschap inhoudt.
Maar kan een ambtenaar eigenlijk wel een professional zijn? Een professional beschikt over een erkend pakket aan kennis en vaardigheden, legt eer en betekenis in het werk, en heeft met meerdere verantwoordelijkheden te maken. Wat dat laatste betreft; denk aan de opdrachtgever, de eigen organisatie of beroepsgroep, de samenleving. De ambtenaar staat dan ook vaak voor spannende, en niet zelden ook morele, afwegingen. Om die verantwoord te kunnen maken moet hij/zij dat in een zekere vrijheid, dus onafhankelijk, kunnen doen. Met die kennis, vaardigheden en met die betekenis van het werk kan het goed komen. Als de ambtenaar en de organisatie daar maar veel moeite voor doet.
Maar met die verantwoordelijkheid en met de bijbehorende verantwoording ook? Daarmee zit het een stuk moeilijker.

Op grond van artikel 44 van de Grondwet is de minister verantwoordelijk voor het doen en laten van de ambtenaar. Op lokaal niveau geldt hetzelfde voor het dagelijks bestuur van de gemeente.
Het verstrekken van informatie over afwegingen en keuzes is primair voorbehouden aan de politiek verantwoordelijke, en als de ambtenaar die informatie geeft dan doet hij dat onder diens verantwoordelijkheid. Grondwettig gesproken verkeert de ambtenaar daarmee in eenzelfde positie als de koning. Hij of zij is onschendbaar. Dat lijkt comfortabel, maar het betekent dat de ambtenaar monddood is en dat hij uitsluitend intern verantwoording kan afleggen over zijn werk. Hij kan daarover niet zelfstandig naar buiten treden.

Dan kan het dus zo maar gebeuren dat een ambtenaar intern onder druk komt als hij adviezen geeft die de politieke leiding niet welgevallig zijn. En dat hij eruit gewerkt wordt als hij die adviezen niet wil veranderen. Dat gebeurde met die ambtenaar die vorige week in het nieuws kwam als de klokkenluider uit Terschelling. En hij luidde de klok niet eens, hij trok slechts intern aan de bel!

Maar ging die ambtenaar zijn boekje niet te buiten als we de klassieke ambtenarenleer van Max Weber toepassen? Volgens die leer is een ambtenaar ondergeschikt aan zijn politieke leiding. Dan had hij zijn adviezen toch moeten veranderen of intrekken toen burgemeester Bats van Terschelling hem dat opdroeg? Zo wordt vaak gedacht. En vanuit die gedachte wordt Max Weber vaak omarmd door de één en juist afgewezen en als achterhaald beschouwd door de ander. Beide vergeten dat het Weber niet ging om die ondergeschiktheid an sich, maar om de politieke neutraliteit. De politiek is voorbehouden aan de politieke leiding, de ambtenaar moet er zijn – met zijn bijstand en adviezen – voor iedere politieke leiding, van welke kleur dan ook. Ten dienste van de politiek. Die neutraliteit draagt een element van onafhankelijkheid in zich. Weber zou zich in zijn graf omdraaien als hij zag dat deze ambtelijke ondergeschiktheid werd misbruikt voor politieke manipulatie en knechting van de ambtenaar.
Het wordt tijd om op zoek te gaan naar manieren waarop de ambtenaar zich ook naar buiten toe kan verantwoorden. Ook in die gevallen waarin er voor klokken luiden nog geen aanleiding is.

Een pers die actief op zoek gaat naar de achtergronden van de besluitvorming en hoe die tot stand kwam, dat zou daar ook aan bijdragen. Maar dat was een ander nieuwsfeit in de vorige week: uit onderzoek blijkt dat de media dat nog nauwelijks doen op lokaal en regionaal niveau. Er zijn honderden banen in die sector geschrapt, en de overblijvende journalisten schrijven méér stukjes. En haastiger en oppervlakkiger.
Dat is slecht voor het vakmanschap van de journalisten, het betekent minder ruimte voor de onafhankelijkheid van de ambtenaar, en meer ruimte voor druk en manipulatie.

^*) Terschelling betaalde klokkenluider 155.000 euro om op te stappen, door Eva de Valk, NRC Handelsblad, 28 februari 2015: www.nrc.nl