Nuttige terugblik op Toeslagenaffaire. Bulgarenfraude was niet aanleiding tot hardvochtige aanpak van overheid

Het is een mythe dat de ‘Bulgarenfraude’ de aanleiding was tot de toeslagenaffaire. Siebe Sietsma legt op verzoek van de redactie van Villamedia uit hoe die mythe is ontstaan. Villamedia is het vaktijdschrift voor journalistiek. Sietsma is journalist bij Nieuwsuur sinds 2017; daarvoor werkte hij als verslaggever voor o.m. RTL Nieuws.
Her verhaal gaat dat het zeer strenge anti-fraudebeleid de Belastingdienst werd ingegeven door een televisiereportage in 2013 over een Bulgaars dorp, waar de inwoners konden leven van zorgtoeslagen die zij, op basis van valse huur- en arbeidscontracten, inden in Nederland. De reportage leidde tot maatschappelijke en politieke verontwaardiging. Deze ‘Bulgarenfraude’ zou later, zo wordt beweerd, uitgroeien tot de Toeslagenaffaire. Onterecht betaalde toeslagen konden worden teruggevorderd door de Belastingdienst, ook al waren betrokken burgers te goeder trouw. Mensen die een foutje maakten, werden behandeld als ‘fraudeur’.

Op 17 december 2020 verscheen het rapport Ongekend onrecht van de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag dat duidelijk maakte wat er gebeurde bij het toeslagenaffaire. Maar de vraag waarom dit heeft kunnen gebeuren, was nog niet beantwoord. De Tweede Kamer heeft daarom de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening opdracht gegeven te onderzoeken hoe de overheid fraude bestrijdt en welke gevolgen dat heeft voor burgers. Op 26 februari 2024 verscheen de conclusie van deze commissie in het rapport Blind voor mens en recht. Het rapport, dat verklaringen bood voor wat er is gebeurd, werd ‘snoeihard’ genoemd. Bij het rapport hoort een bijlage, getiteld Tussen ambitie en uitvoering. Een contextanalyse van de dynamiek tussen media, politiek en beleid bij de totstandkoming en uitvoering van dertig jaar sociale zekerheid, door prof. dr. Wouter van Atteveldt e.a. van de Vrije Universiteit.

Opnieuw relevant

Wat voor zin heeft het, vraagt Sietsma zich af nog een keer terug te blikken op zijn “onthulling rond de ‘Bulgarenfraude’ op 21 april 2013 voor RTL Nieuws? Toch is het onderwerp opnieuw relevant. Dat komt met name door het recente rapport Blind voor mens en recht (…) Daarin haalt de commissie uit naar de media en de dynamiek die ontstond na uitkomen van de Bulgarenfraude. Die uithaal verdient een reactie”.

Sietsma schrijft nu dat er iets te “makkelijk een verband is gelegd tussen de publicaties over de Bulgarenfraude en door de overheid gedupeerde slachtoffers van de toeslagenaffaire. De hink-stap-sprong in dat inmiddels gangbare narratief gaat als volgt: sensatiebeluste journalisten blazen fraude op tot enorme proporties, Kamerleden reageren met een populistische roep om harde aanpak van fraudeurs en uiteindelijk krijgen onschuldige burgers exorbitante sancties opgelegd.

Dat narratief is in feite een klassieke shoot the messenger en komt niet overeen met de volgorde van de gebeurtenissen. Want ‘Den Haag’ pakte fraudeurs al strenger aan voordat de Bulgarenfraude naar buiten kwam. Daartoe werd per 1 januari 2013 een nieuwe Fraudewet van kracht. Om ‘de groeiende groep van hardnekkige fraudeurs af te schrikken’ wordt elke administratieve fout aangemerkt als fraude. En de boetes gaan flink omhoog.

Onlangs publiceerde het CBS ook veelzeggende cijfers. Al vanaf 2004 zijn huishoudens gedupeerd geraakt in de toeslagenaffaire. En van de in totaal 25 duizend getroffen huishoudens kregen maar liefst 15 duizend huishoudens hun eerste invordering vóór 2013, dus voordat de Bulgarenfraude aan het licht kwam. Dat de berichtgeving over de Bulgarenfraude aan de wieg stond van de onbarmhartige aanpak van onschuldige burgers is dus niet waar.

Hink-stap-sprong narratief

Helaas spijkert de parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening deze misvatting nog wat steviger vast. De commissie gaf wetenschappers van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) opdracht om onderzoek te doen naar (onder meer) de media-aandacht voor fraude met sociale voorzieningen en de invloed daarvan op de politiek.

In deze ‘contextanalyse’, bijlage bij het eindrapport ‘Blind voor mens en recht’ van de commissie, worden ruim honderdduizend berichten over fraude geturfd. Dat levert best interessante inzichten op. Maar tot een helder antwoord op de vraag of nieuwsmedia via de Tweede Kamer inderdaad invloed hebben gehad op anti-fraudewetgeving komt het niet. Dat erkennen de onderzoekers zelf ook. ‘Het is – zeker op basis van openbare bronnen – wetenschappelijk niet vast te stellen dat een bepaald discours direct tot bepaald beleid heeft geleid.’
(…)
Je verwacht dus dat de Kamercommissie voorzichtig is met conclusies over de rol van de pers. Dat is niet zo. In het eindrapport staat: ‘Er is onevenredig vaak geschreven over fraude binnen de sociale zekerheid. Bij fraude ging het bovendien met name over fraude door mensen met een migratieachtergrond. (…) De commissie concludeert dat Kamerleden en journalisten hiermee een aanjagende rol hebben gehad’.”

Volgens Sietsma is de conclusie niet gebaseerd op wetenschappelijk vastgestelde feiten uit het onderzoek. In zijn artikel gaat hij voorts gedetailleerd in op de rol van pers en politiek. Bijvoorbeeld dat RTL-verslaggever Roel Schreinemachers in januari 2014 berichtte over huishoudens die worden gedupeerd door het onterecht stopzetten van toeslagen (naast de Fraudewet). Waarom claimen de onderzoekers dat journalisten geen oog hadden voor de slachtoffers van het hardvochtige beleid?

Over de rol van de Tweede Kamer is Sietsma niet erg te spreken.
Op 1 maart 2014 – lang voor het uitbreken van de toeslagenaffaire – schreef hij met een collega op de website van RTL Nieuws het artikel Nieuwe aanpak uitkeringsfraude dupeert onschuldige gezinnen, dat nog steeds op de site van RTL staat en gaat over de uitwassen van de Fraudewet van 2013.

Wat Sietsma betreft, hij heeft afstand gehouden van de politiek, en zich niet schuldig gemaakt aan een te intieme relatie met de politiek, of het samen met Kamerleden aanjagen van een hard fraudebeleid.

Lees het hele artikel Tweede Kamer maakt pers medeplichtig aan falende politiek, door Siebe Sietsma, Villamedia magazine, april 2024, jaargang 16, no2.

‘De Bulgarenfraude stond niet aan de wieg van de onbarmhartige aanpak van onschuldige burgers’ door Siebe Sietsma, Villamedia, 17 april 2024: www.villamedia.nl

Nieuwe aanpak uitkeringsfraude dupeert onschuldige gezinnen, RTL Nieuws: www.rtl.nl