‘Ik werd beticht van diefstal, bedreiging en intimidatie’. Nieuwsuur over kritiek op onderzoeken naar ongewenst gedrag op werkvloer

Mensen die worden beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag hebben hulp nodig zeggen experts. Het aantal meldingen is fors toegenomen. Bij bedrijven, bij de overheid, de media, het onderwijs, eigenlijk overal is dit thema volop aanwezig. De onderzoeksredactie van televisieprogramma Nieuwsuur dook in de cijfers, analyseerde rechtszaken en sprak met experts over dit moderne, maar ook vage fenomeen. Want wat betekent een anonieme melding bijvoorbeeld voor de beklaagde? Kan die zich fatsoenlijk verweren? Doordat en vaker en makkelijker wordt gemeld, zijn diverse experts bang dat we nu doorslaan.

Intimidatie op de werkvloer. Anonieme klachten over ongewenst gedrag. Neem de zaak van prinses Laurentien, van oud-Kamervoorzitter Chadisha Arib en presentator Tom Egberts. Maar niet alleen BN’ers krijgen met anonieme beschuldigingen en rechtszaken te maken. Bijvoorbeeld ook drie docenten van de Zeevaartschool op Terschelling en een leidinggevende bij Hogeschool InHolland. In deze twee zaken stelde de rechter vast dat de werknemers ten onrechte waren beschuldigd door hun werkgever.
De werkgever heeft een zorgplicht voor alle werknemers, aldus hoogleraar Arbeidsrecht Barend Barentsen. Dus zowel degene die al of niet iets heeft gedaan, als degene die het mogelijke slachtoffer is, moeten zorgvuldig worden bejegend om schade aan baan, reputatie, geestelijke gezondheid te voorkomen.

De zaak Van Engelenburg

Jaap van Engelenburg wordt in de reportage uitvoerig geïnterviewd door Nieuwsuur. Van Engelenburg is beheerder van de Domtoren in Utrecht. Hij werd ten onrechte beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag: “Vanaf 2010 ben ik beheerder geworden van acht kerktorens waarvan de Domtoren als grootste slokop qua tijd en qua uren. En wat het belangrijkste is, je moet zorgen dat alles gewoon goed en veilig gebeurt”.
Van Engelenburg kreeg altijd goede beoordelingen en twee jaar geleden nog een promotie. Maar dat verandert na een meningsverschil over een technische veiligheidskwestie op de Dom. Er volgt een overleg: “Ze beginnen meteen over mijn gedrag. Dat er met mij niet viel samen te werken en dat ze er klaar mee waren, met mijn negatieve houding. Er werd ook gezegd dat binnen het team mensen problemen met mij hadden, terwijl ik nooit wat van dat team gehoord had. Hoe kan dit? Waarom heeft men nooit iets tegen mij gezegd en gebruiken ze dat nu als een soort middel om mij zwart te maken?”

Een paar weken later escaleert de situatie verder: “’’s Middags om half vier krijg ik een telefoontje van ‘per direct moet je van de Domtoren af. Je moet alle taken laten vallen op de Domtoren’.
De reden die werd gegeven was dat Van Engelenburg  de voortgang van het project zou dreigen te verstoren. De vraag is: Waarom vond er niet een normaal gesprek plaats, face to face?

Experts aan het woord

Nieuwsuur sprak met drie experts. Zij vinden dat er een paar dingen snel dienen te verbeteren. Zo behoren er strengere eisen te komen voor commerciële onderzoeksbureaus en de beschuldigde moet ook hulp en bijstand krijgen, bijvoorbeeld van een vertrouwenspersoon.

Caroline Raat, deskundige macht en organisatie, staat regelmatig melders en beschuldigden bij: “In je eigen beleving word je vals beschuldigd. Dat tast je hele identiteit aan, je integriteit”.
Beschuldigden krijgen te maken met uiteenlopende verwijten: “Intimideren, of te direct zijn of een stem verheffen. Of bijvoorbeeld niet coöperatief zijn. Allemaal van dat soort situaties. Dat krijgt dan de stempelgrens overschrijdend”.

Nieuwsbuur bekeek 138 recente conflicten over grensoverschrijdend gedrag die uitmondden in een rechtszaak. Wat opvalt in de meeste gevallen is dat de zaak leidde tot het einde van de arbeidsovereenkomst van de beschuldigde. Maar vaak moet de werkgever wel een vergoeding betalen aan de werknemer. Bijvoorbeeld omdat de beschuldigingen niet zijn bewezen, of onvoldoende aanleiding zijn voor ontslag. Terugkeer naar de werkvloer acht de rechter dan niet realistisch vanwege de inmiddels ernstig verstoorde verhoudingen. Maar de meeste conflicten eindigen niet bij de rechter.

Barend Barentsen: “Er is in theorie een toezichthouder, een keurig nette rechter. Maar daar kom je lang niet altijd en dan moet je maar hopen dat de werkgever zijn zaakjes op orde heeft”.
Loes Wevers, advocaat en vertrouwenspersoon, ziet het sentiment op de werkvloer veranderen: “Mensen durven nu op te staan en durven nu hun verhaal te vertellen, en tegelijkertijd, en daar moeten we denk ik ook eerlijk over zijn, worden meldingen ook wel eens tactisch ingezet. Op het moment dat er een personeelsissue is, wordt opeens gezegd: ik voel mij niet meer veilig. Of: ik ga een melding doen. Op dat moment ben je als leidinggevende, tegen wie zo’n melding vaak wordt gedaan, vleugellam”.

Wevers concludeert dat we aan het doorschieten zijn en dat er steeds meer oog is voor de veiligheid in de organisatie, maar dat er heel veel handelingsverlegenheid is over hoe we dat nu aanpakken.

Wat zijn anonieme meldingen waard?

De abrupte verwijdering hakt er bij Van Engelenburg flink in. Hij meldt zich ziek: “Ik heb nooit geweten hoe zwart iemands gedachten kunnen zijn. Ja, ik was diep gekwetst. Ik kon mijn bed niet meer uitkomen. Ik ben naar de huisarts gegaan. Ik heb medicatie van de huisarts gekregen”.
Enkele maanden later heeft Van Engelenburg een gesprek met de gemeente. Hij wordt geconfronteerd met beschuldigingen die hij niet kan thuisbrengen: “Zeven mensen had ik tegenover me. En nog het meest ongelooflijke was dat ik in dat gesprek ook nog werd beticht van vier overtredingen die ik begaan had. Ik had mensen beschadigd, ik had mensen beledigd, ik was niet transparant en ik had informatie achtergehouden. Dat was absoluut niet waar. Ik had inmiddels een advocaat ingehuurd. De advocaat heeft in totaal drie brieven gestuurd, van als jullie dat stellen, dan moeten jullie dat ook bewijzen. Geen antwoord”.

Die nieuwe beschuldigingen tegen Van Engelenburg waren dus niet concreet en bleven vaag. De vraag is: Wat is de waarde van anonieme klachten en meldingen?
Wevers: “Vaak komen die meldingen voor beklaagden uit de lucht vallen en hebben ze geen idee waar het over gaat. En op het moment dat zo’n anonieme melding niet concreet is, maar in een hele vage term is opgesteld – ‘persoon X zorgt voor een angstcultuur’ –  zie je dan maar eens te verdedigen”.
Voor een onderzoek heb je niets aan anonieme meldingen.
Raat: “Je kunt het hooguit opvatten als een signaal naar de organisatie”.
Barentsen: “De rechter, en ik sluit mij daarbij aan, is heel aarzelend met het toelaten van anonieme meldingen Dat kan hoogstens als ondersteunend bewijs. Een paar anonieme meldingen bij niet-anoniem of ander bewijs, maar je moet er heel terughoudend mee zijn omdat de waarheid ervan zo lastig is vast te stellen. Je kunt je er ook lastig als beklaagde tegen verweren”.
Wevers: “Je hebt recht op hoor en wederhoor. Dat is eigenlijk je belangrijkste recht in het hele verhaal. En een werkgever heeft ook voor jou te zorgen als beklaagde”.

Onderzoekbureaus

Wie een melding of een klacht moet onderzoeken is niet vastgelegd in de ARBO-wet. Soms doet het hoofd personeelszaken het erbij. Maar werkgevers schakelen tegenwoordig vaker een onderzoeksbureau in. Zo blijkt als Nieuwsuur contact opneemt met diverse bureaus. Dertien bureaus geven informatie en van de dertien krijgen er twaalf de laatste drie jaar meer opdrachten. Tien bureaus geven aan dat ze opdrachten krijgen waarbij het draait om anonieme meldingen.

Een onderzoeksbureau beginnen is vrij eenvoudig. De vergunningseisen zijn o.a. een Verklaring omtrent gedrag, een Praktijkdiploma particulier onderzoeker/detective op MBO-niveau en een Verklaring zorgvuldige omgang met persoonsgegevens. Kosten van de vergunning: 600 euro.

Raat: “Maar dat is een vergunning op vrij basaal niveau waar mensen alleen maar een beperkt aantal vaardigheden en wetten uit hun hoofd moeten leren. Het zou heel erg goed zijn als de wetgever daarnaar gaat kijken en voor dit soort onderzoeken extra eisen gaat stellen. Bijvoorbeeld HBO- of WO-niveau. En vooral kennis van psychologie en organisatiekunde, maar ook een vaardigheid als interviewtechniek en verslaglegging”.
Wevers: “Ik zie steeds meer onderzoeksbureaus die voorheen vooral onderzoek deden naar fraude en allerlei integriteitsschendingen, nu het onderwerp grensoverschrijdend gedrag er ook bij doen. Terwijl dat echt een andere tak van sport is”.
Raat: “En wat je ziet bij alle groeimarkten is dat er altijd ook cowboys zijn die zich op die markt begeven. En die zich ook aanbieden als onderzoeker, terwijl ze gewoon de kwaliteiten niet hebben. Met alle gevolgen van dien”.
Wevers: “Het is heel vaak niet zwart-wit. Het gaat over ervaren gedrag”.
Barentsen: “Dat onderzoek en waar een onderzoek aan moet voldoen, dat zal scherper moeten worden geregeld. Want nu hebben werkgevers, slachtoffers en beklaagden te weinig houvast en daar komen ongelukken van”.

Nieuwsuur legt deze kritiek voor aan het Ministerie van Justitie dat over de vergunningen gaat. Het ministerie antwoordt: Momenteel wordt de hele wet particuliere beveiligingsorganisatie en recherchebureau onder de loep genomen met als doel deze te moderniseren. Daarin wordt vanzelfsprekend ook gekeken naar de particuliere recherchebureaus.

Regeringscommissaris Mariëtte Hamer is eveneens om een reactie gevraagd. Zij ziet net als de experts ook de noodzaak in van nieuwe eisen en regulering. Binnenkort komt Hamer met een advies hierover.

Kafka

Raat: “Ik denk dat heel veel zaken die op dit moment spelen rond grensoverschrijdend gedrag nooit zover hadden hoeven komen als de werkgever veel sneller de-escalerend had opgetreden. Dus bijvoorbeeld met een goed gesprek of met bemiddeling had geprobeerd om zaken weer te sussen. Omdat je dan namelijk een oplossing biedt, een snelle oplossing, in plaats van een eindeloos traject met onderzoeken en rechtszaken”.

Jaap van Engelenburg wil graag in gesprek met zijn werkgever, maar de gemeente stuurt aan op een rechtszaak. De situatie escaleert namelijk nadat hij zijn persoonlijke eigendommen heeft opgehaald bij de Dom: “En toen kreeg ik een brief: U bent per direct geschorst, vanwege drie integriteitsschendingen: diefstal, bedreiging, intimidatie”.

Van Engelenburg begrijpt niets van deze meldingen tegen hem. Het conflict mondt uit in een ontslagprocedure: “Het doet me heel erg denken aan het boek van Kafka. Dat iemand schuldig wordt verklaard en niet zichzelf ertegen kan verweren. Dat hadden ze veel beter kunnen oplossen. Gewoon een gesprek van mens tot mens”.

Recent is uitspraak gedaan door de rechter. Op alle punten krijgt Jaap van Engelenburg gelijk. Er is niets gebleken van diefstal, intimidatie of ander verwijtbaar gedrag. Hij behoudt zijn baan. De afgelopen twee jaar heeft hij veel steun gehad van een jurist en van een vertrouwenspersoon.

Vertrouwenspersoon voor beklaagde

Raat: “Op dit moment heb ik het idee dat klagers of melders beter worden beschermd en bijvoorbeeld ook een vertrouwenspersoon krijgen, terwijl de beschuldigde het eigenlijk maar een beetje moet uitzoeken. Terwijl die ook recht heeft op een vertrouwenspersoon”.
Loes Wevers voegt daaraan toe: “De vertrouwenspersoon is er in veel organisaties vooral voor de melder en niet voor de beklaagde”.

Het advies aan werkgevers: Zorg dat er ook een vertrouwenspersoon is voor de beklaagde.

Nieuwsuur heeft ook contact opgenomen met de gemeente Utrecht en die realiseerde zich dat hun handelen grote impact had. De gemeente heeft haar excuses aangeboden aan Van Engelenburg en is in gesprek om ervoor te zorgen dat hij weer op een goede manier aan de slag kan.

Reportage van Nieuwsuur terugkijken op NPO, 1 november 2024: https://npo.nl/start/serie/nieuwsuur/seizoen-2024/nieuwsuur_4896/afspelen
Programma begint na 11 minuten.

Lees de Reacties bij verhaal over kritiek op onderzoeken naar ongewenst gedrag op de werkvloer op NOS:
https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2542868-reacties-bij-verhaal-over-kritiek-op-onderzoeken-naar-ongewenst-gedrag-op-de-werkvloer

Groeiende kritiek op onderzoeken naar gedrag werkvloer: ‘meer regels nodig, door Lizzy van Winsen en Judith Pennarts, NOS, 1 november 2024: https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2542865-groeiende-kritiek-op-onderzoeken-naar-gedrag-werkvloer-meer-regels-nodig

Foto bovenaan is ontleend aan de Nieuwsuur-reportage