Beroepsorganisaties beseffen te weinig de gevolgen van de informatiseringsrevolutie

Overheid en bestuurders van beroepsorganisaties beseffen nauwelijks dat de ontwikkeling van informatietechnologie (ICT) een informatiseringsrevolutie heeft ontketend. Big data zijn in dit proces een nieuwe hulpbron geworden die de inzet vormt van dé actuele strijd om de opbouw en herverdeling van de economische en bestuurlijke macht.

Tot nu toe heeft de geschiedenis steeds laten zien dat beslissende ontwikkelingen in technologie en transport belangrijke nieuwe hulpbronnen doen ontstaan. Toen in Engeland in de zestiende eeuw landbouwgronden een nieuwe commerciële waarde kregen, zijn gronden voor gemeenschappelijk gebruik omheind en tot particulier bezit gemaakt. Dit proces staat bekend als de Enclosure movement en vormt een cruciaal kantelpunt in de Engelse geschiedenis, aangezien de opkomst van grootgrondbezit de machtsverhoudingen in de samenleving definitief heeft gewijzigd.
Op dit moment is het wereldvoedselvraagstuk en de daarmee samenhangende toenemende schaarste van landbouwareaal de belangrijkste veroorzaker van landgrabbing in tal van Afrikaanse landen. Dit proces van landgrabbing leidt nu ook daar tot essentiële veranderingen in bestaande economische en politieke verhoudingen.

Ontwikkelingen in de geïndustrialiseerde wereld worden in onze tijd echter vooral beslissend beïnvloed door de opkomst van nieuwe technologieën, die belangrijke nieuwe hulpbronnen doen ontstaan zoals etherfrequenties, (satelliet)posities in outer space, genetisch materiaal en niet in het minst informatie en big data. Deze nieuwe hulpbronnen zijn in eerste instantie niet belast met exclusieve gebruiksrechten.

‘Resource grabbing’

De opkomst van belangrijke nieuwe hulpbronnen, waarop aanvankelijk nog geen particuliere exclusieve rechten rusten, doen processen van resource grabbing ontstaan. Dit leidt tot een herverdeling van de economische en bestuurlijke macht, doordat partijen die de exclusieve beschikking/controle verwerven over deze nieuwe hulpbronnen, zich ontwikkelen tot dominante maatschappelijke actoren.

Het proces van state property grabbing in het transitieproces van de voormalige Sovjet-Unie, waarbij rechten op publieke hulpbronnen worden geïndividualiseerd en exclusief gemaakt, is ook een eigentijds voorbeeld van een beslissende herschikking van machtsverhoudingen, omdat de controle over belangrijke publieke/gemeenschappelijke hulpbronnen in private handen terecht komt.

Bij elke technologische revolutie zijn het deze processen van resource grabbing die nieuwe dominante partijen en nieuwe maatschappelijke machtsverhoudingen doen ontstaan. Of het nu gaat om data grabbing door Google, Facebook of de Amerikaanse geheime dienst NSA, het streven van deze organisaties is primair gericht op het opbouwen van dominantie via informatiemacht.

Informatiegulzigheid van zorgverzekeraars

Zorgverzekeraars lijken zich terdege bewust te zijn van de unieke mogelijkheden om in de eerste fase van het nieuwe informatietijdperk in hoog tempo zoveel mogelijk informatiemacht op te bouwen via data grabbing. Zo kunnen zij uitgroeien tot DE dominante veldpartij in de zorg. Zodra zorgverzekeraars de beschikking hebben over alle informatie, wordt het voor hen mogelijk om als dominante partij in de zorg exclusieve sturingsmacht uit te oefenen.

Minister Schippers van VWS lijkt dit proces zonder enige terughouding te steunen. Zij legitimeert dit proces zelfs door het contracteerbeleid van zorgverzekeraars te maken tot dé centrale sturingsmacht in de zorg. Via het contracteerbeleid van zorgverzekeraars kan zowel het aanbod (inkoopbeleid) als de vraag (zorgbemiddeling) beslissend en exclusief gecontroleerd worden door zorgverzekeraars. Privacy by design – een benadering gericht op uitwisseling en gebruik van medische persoonsgegevens met zo min mogelijk inbreuk op privacyrechten van burgers en het medisch beroepsgeheim – past niet in deze strategie van overheid en zorgverzekeraars.

De mogelijkheid tot het realiseren van deze exclusieve centrale sturingsmacht in de zorg verklaart de informatiegulzigheid van zorgverzekeraars. Deze gulzigheid wordt op geen enkele wijze getemperd door overheid en beroepsorganisaties. Met groot gemak wordt de controle over uitwisseling en gebruik van medische persoonsgegevens ingeleverd in onderhandelingen over kostenbeheersing, tarieven, kwaliteit en hoofdbehandelaarschap. De recente besluitvorming over het met doorbreking van het beroepsgeheim verplicht verstrekken van (ondeugdelijke) zorgvraagzwaarte-informatie vormt helaas een volgend voorbeeld van de onkritische opstelling van beroepsorganisaties waar het gaat om informatiemacht, de privacy van patiënten en behoud van het medisch beroepsgeheim.

Opkomen voor integriteit en kwaliteit van professionele zorgverlening

In deze beginfase van de informatiseringsrevolutie zou een kritisch hulpbronnenperspectief de leidraad moeten zijn van overheid (met name het ministerie van VWS, het College Bescherming Persoonsgegevens, de Nederlandse Zorgautoriteit) en beroepsorganisaties bij onderhandelingen met zorgverzekeraars over ontwikkelingen in de zorg.

Tegen de achtergrond van de strijd om informatiemacht in een ontluikende informatiemaatschappij is het zowel voor beroepsorganisaties als voor de overheid van essentieel belang om zich bewust te zijn van de risico’s van resource grabbing, willen zij in de nabije toekomst nog vanuit de eigen professionaliteit en publieke verantwoordelijkheid kunnen streven naar een integere en kwalitatief hoogwaardige zorgverlening.

Ab van Eldijk is jurist en voorzitter van de Stichting KDVP. Stichting KDVP komt op voor vertrouwelijkheid, privacy en beroepsgeheim in de GGZ: www.kdvp.nl/