Wat is bezieling op het werk? Vaak wordt het afgedaan als een vaag en soft begrip. Het herinnert de geseculariseerden onder ons vooral aan bijgelovige tijden dat we nog dachten dat de mens een ziel had. Het woord ziel valt nog – onnadenkend – in traditionele uitdrukkingen als ´Hoe meer zielen, hoe meer vreugd´ . Toch zou je kunnen zeggen dat er in sommige kringen al weer hippere termen voor zijn bedacht, zoals de X-factor (Idols).
Daarbij gaat het, net als bij bezieling (´soul´) om ´iets extra´s´ dat iemand die optreedt heeft: we ervaren dat, maar kunnen het niet goed onder woorden brengen. Gevoelsmatig weten we zeker dat het werkelijkheid is, maar we zitten als het ware aan de grens van onze taal. We worden geraakt door datgene wat zich nu juist niet in taal en woorden laat vangen. Het is een gemeenschappelijke ervaring die (aangenaam) rijker is dan de woorden die we ervoor hebben Toch valt er wel iets over te zeggen. Wat is bezieling op het werk? Mijn voorstel is om drie dimensies te onderscheiden.

Instelling

Ten eerste is bezieling de aanduiding van een bepaalde instelling. Iedereen weet dat werken niet altijd leuk is, moeite kost en vaak gepaard gaat met afzien. Om de motivatie op te brengen en vol te houden, ook al kost het moeite en zijn er tegenslagen, is nodig ´Een ingewikkelde offervaardige gesteldheid, waarin een hoger geluksgevoel een lager ongelukkig zijn in toom houdt´.
Deze omschrijving is van William James uit zijn klassieke werk The varieties of religious experience, en heeft betrekking op de houding die bij gelovigen wordt gevonden. En je zou bezieling in het werk heel goed kunnen aanduiden als datgene wat ´tot iets gemakkelijks en gelukkigs maakt wat in ieder geval noodzakelijk is´ (ook James ).

Cirkel kwaliteit en arbeidsvreugde

Nu is vervolgens de vraag wat dat hogere geluksgevoel veroorzaakt. Daarmee kom ik op de tweede component van bezield werken. Dat is de deugdzame cirkel tussen arbeidsvreugde en kwaliteit. Ervaringen van kwaliteit leiden tot arbeidsvreugde en arbeidsvreugde weer tot kwaliteit. Vandaar de aanduiding: deugdzame cirkel. Dit kan een individuele ervaring zijn. Als je iets weet te repareren wat behoorlijk ingewikkeld was, dan geeft dat een enorm goed gevoel. Het kan ook een collectieve ervaring zijn. Dat kan gelden voor het gedeelde plezier van de leden een strijkkwartet die tijdens een concert merken dat de chemie beter is dan ooit (en daardoor nog beter gaan spelen), de chefkok die ontdekt dat een nieuw gerecht dat hij bedacht heeft in de smaak valt of de huisarts die een tijdige juiste diagnose stelt , een patiënt redt en zich daardoor bevestigt voelt in zijn eigen vakmanschap.

De giftervaring

En tenslotte gaat het vaak om het niet-maakbare, om datgene wat wordt ervaren als een´gift´. Dit sluit aan bij wat James de ´offervaardige gesteldheid´noemt.
Werken is niet alleen ingebed in de echte economie, maar ook in een gift-economie. Immers, wat zijn de ervaringen in je werk waaraan je vreugde ontleent, die de opoffering de moeite waard maken? Daarbij gaat het om ervaringen die iets gemeen hebben. Dan moet je denken aan je talenten kunnen ontwikkelen en er gebruik van maken, erkenning door anderen van jou als persoon (eer van je werk hebben), iets betekenen voor een groter geheel (de maatschappij, een ander, de organisatie), het geluksgevoel dat ´het meezit´, dat ´het je gegeven is´om de prestatie te leveren die je levert.
Het gemeenschappelijke van deze ervaringen is dat het hier gaat om ´gift-ervaringen´.

Zo is bijvoorbeeld je talent je gegeven, en kan je erkenning van je prestaties niet afdwingen. Als je dat wel zou kunnen, zou die erkenning minder waard zijn. De erkenning is het meest waard, wanneer die in vrijwilligheid gegeven wordt. Of als je je inzet voor anderen of voor je organisatie, dan ben je bezig je zelf te geven. Daarbij wil je het beste geven, ook al staat dat niet in het contract. Er zit een kantje van belangeloosheid aan. Je geeft je talenten, je deskundigheid, je inspanningen zonder garantie op retour. Je wilt iets betekenen.
En met die giftervaringen komen we opvallend genoeg de ´ziel´weer tegen. In de antropologische literatuur over de gift – van bijvoorbeel Marcel Mauss – is het namelijk een gemeenplaats dat in archaïsche samenlevingen de gift iets bevat van de ziel, van de identiteit van de gever.

O zult u denken, dat zijn dan inderdaad primitieve samenlevingen. Even nadenken leert echter dat wij ook nu nog giften beleven als bezield. Het weigeren van een kado kan heel hard aankomen. Ook in het werk geven mensen zichzelf, is er behoefte aan erkenning. Je offert je op voor….
Bezieling heeft te maken met existentiële betrokkenheid. Ook een X-factor, waar de X dan betrekking heeft op eXistentieel.

Componenten bezieling

Een herordening van de resultaten van deze korte analyse leert dat de ratio van ´bezieling´ de volgende componenten omvat:

– Een ingewikkelde offervaardige gesteldheid, waarin een hoger geluksgevoel een lager ongelukkig zijn in toom houdt´, zodat ´tot iets gemakkelijks en gelukkigs gemaakt wordt wat in ieder geval noodzakelijk is´.
– Het hogere geluksgevoel – en daarmee de motivatie – wordt vooral ontleend aan een gift-economie: het geluksgevoel bij het gelukte resultaat, de groei van je talent, maar ook de erkenning van talenten, deskundigheid of inspanningen die wordt gegeven zonder dat daarop gerekend kan worden (zonder garantie op retour).
– En zo kan een deugdzame cirkel ontstaan van inspanning, gelukt-zijn, erkenning en arbeidsvreugde. Deze cirkel leidt tot hard werken en een streven naar kwaliteit.