Prestatiedruk werkt niet en leidt tot verkeerde prikkels

Wetenschappers, basisschooldirecteuren, rechters, artsen: allemaal klagen ze over de perverse uitwerking van meetbare targets. Moet een ziekenhuis sterftecijfers melden? Dan zijn er meer zinloze ingrepen bij bejaarden. Moeilijke patiënten zullen geweigerd worden en doorgestuurd naar de academische ziekenhuizen.
In Vrij Nederland van deze week staat een artikel over de vloek van de meten-is-weten-mentaliteit, van school tot rechtbank: Perverse prikkels – Weg met meten-is-weten, door Bart de Koning en Tatiana Scheltema.

Het artikel begint met een voorbeeld van hoe prestatiedruk en meten-is-weten uit de hand is kunnen lopen. De universiteiten zijn zo groot geworden dat multiple choice de enige manier is om tentamens af te nemen. Dat is op zichzelf al een behoorlijke verarming van het academische leven omdat je op die manier wel feitenkennis kunt toetsen, maar geen werkelijk inzicht. Daarnaast hebben de universiteiten om de efficiëntie op te schroeven allerhande maatregelen genomen om studenten tot groter spoed aan te zetten: ze moeten bij tentamens aanwezig zijn en mogen alleen onder bepaade voorwaarden herkansen.
Dat heeft ongewenste gevolgen. Studenten gaan berekenend en strategisch gedrag vertonen dat niets meer te maken heeft met het oorspronkelijke academische ideaal van Bildung. Voor universiteiten en hogescholen is de verleiding groot om zo snel mogelijk zoveel mogelijk studenten van een papiertje te voorzien, omdat het ministerie van Onderwijs ze dáár financieel op afrekent. De slagingspercentages worden zelfs vooraf in begrotingen vastgelegd. Op papier vindt iedereen ‘kwaliteit’, ‘toponderwijs’ en ‘excellentie’ heel belangrijk, maar in de praktijk draait het toch vooral om kwantiteit. Dat werd bijvoorbeeld pijnlijk duidelijk bij hogeschool InHolland, waar op grote schaal fopdiploma’s voor fopopleidingen werden uitgedeeld.

Steeds verder in de greep van technocratisch denken

De rel rond het vermeende (zelf)plagiaat van Peter Nijkamp komt voort uit diezelfde prestatiecultuur. Het begon ermee dat een anonieme klokkenluider wees op plagiaat in het proefschrift van Karina Kourtit, een promovenda van Nijkamp. Daarover is al veel gezegd en geschreven, maar wat onderbelicht bleef in de discussie is dat een universiteit negentigduizend euro krijgt per promotie. Dat is een behoorlijke prikkel om promoties vooral dóór te zetten, ook al zijn er misschien gerede twijfels over de kwaliteit. Nijkamp is zelf een topeconoom (daarover bestaat geen twijfel) met een enorm hoge productie. NRC turfde dat hij eens in de drie dagen een artikel produceert, waarin hij veel van zijn eigen werk herhaalt. Peter Nijkamp bestrijdt dat. Volgens hem telt NRC ook alle ‘halffabricaten’, zoals discussion papers en abstracts mee, en ligt zijn werkelijke productie veel lager. Hoe dan ook, de herinnering aan toneelschrijver George Bernard Shaw dringt zich op: “I often quote myself. It adds spice to mij conversation”.

Andere voorbeelden betreffen de rechtspraak die steeds meer gaat lijken op een koekjesfabriek: “Wij moeten onze targets halen”, de politie die heel graag achter ongrijpbare vormen van georganiseerde misdaad aan wil, maar zich moet richten op veiligheidsmonitoren en andere meetbare kengetallen. Een recherchebaas klaagde over een teamchef die twee mensen niet een paar maanden vrij wilde maken voor een groot drugsonderzoek, omdat zijn afdeling dan het vereiste aantal bekeuringen niet zou halen.
De auteurs wijden ook enkele beschouwingen aan de oorzaak van de obsessionele drang tot ranglijsten en prestatienormen en hoe de westerse wereld steeds verder in de greep is geraakt van technocratisch denken.

In een apart kader staat een lijst van perverse prikkels op het terrein van hypotheekrenteaftrek, de financiële sector, de Diagnosebehandelcombinatie (DBC), de Wet Openbaar Bestuur (WOB), TBS, asielbeleid, Boetebesluit sociale zekerheidswetten en de Bijstandswet/Participatiewet. Genoemd worden de prikkel, het beoogde effect en het werkelijke effect.

Perverse prikkels – Weg met meten-is-weten, door Bart de Koning en Tatiana Scheltema, Vrij Nederland, 25 januari 2014, jaargang 75. In boekhandel en kiosk te koop.

U P D A T E

Vanaf 5 februari 2014 ook digitaal te lezen op site Vrij Nederland: www.vn.nl