Morele economie: over werking en invloed van goede en slechte prikkels op het werk

Het paradigma van de mens als homo economicus kent tekortkomingen, dat stelt de Amerikaanse econoom Samuel Bowles in zijn boek The Moral Economy. Mensen zijn niet enkel belust op eigen gewin maar nemen ook morele beslissingen. Bestuurders moeten hier rekening mee houden bij het ontwerpen van prikkels (incentives). Anders kunnen deze tot ongewenste en gevaarlijke resultaten leiden.

Voor veel professionals is de invloed van prikkels in het werk de afgelopen decennia sterk toegenomen. Werknemers zouden deze prikkels nodig hebben om de doelstellingen van de organisatie zo goed mogelijk te dienen. In de publieke sector is hier gedurende de afgelopen decennia een steeds grotere nadruk op gelegd met de komst van New Public Management (NPM). Bowles laat in zijn boek zien dat het verband tussen prikkels en menselijk gedrag vaak complexer is dan wordt verondersteld.

Het boek begint met een veelzeggend voorbeeld over een brandweercommissaris in Boston. Hij besloot voor zijn personeel een maximum aantal betaalde ziektedagen in te stellen. Op deze manier wilde hij het aantal ziekmeldingen vlak voor en na het weekeind beperken. Het nieuwe beleid pakte desastreus uit. Een jaar later was het aantal ziekmeldingen meer dan verdubbeld, met een piek rond de vakantieperiode. Het nieuwe beleid had geleid tot een enorme toename van het verzuim. Dit is een effect dat Bowles omschrijft als crowding-out. Voorheen waren de brandweerlieden trots om vanuit hun beroepseer de gemeenschap te dienen. Het nieuwe verzuimbeleid verdreef deze intrinsieke motivatie. Brandweerlieden gingen het maximum van vijftien betaalde ziektedagen als een recht zien dat benut moest worden. Het is slechts eén van de vele voorbeelden dat de gevaren van prikkels duidelijk maakt.

Bowles trekt in zijn boek de vergelijking met verschillende (soms verouderde) klassiek-economische theorieën. Hij weerlegt de aanname daarvan dat de samenleving het best wordt gediend als iedere burger zijn eigen belang nastreeft. Bowles betoogt overigens niet dat het stimuleren van mensen via economische prikkels zinloos is. Hij pleit ervoor deze zo te ontwerpen dat mensen ook naar hun morele overwegingen handelen.

Goed ontworpen prikkels en morele waarden

Wie hoopt dat Bowles het belang van prikkels fileert, komt bedrogen uit. Tegenover het gevaar van crowding-out staat crowding-in. Goed ontworpen prikkels laten burgers sterker naar hun morele waarden handelen en dienen zo de samenleving. De econoom laat zien dat prikkels er eveneens toe kunnen leiden dat mensen nog sterker kiezen voor de best mogelijke uitkomst voor de groep, in plaats van maximaliseren van hun eigen nut.

De econoom neemt de lezer mee in de complexiteit van de werking van prikkels. Deze complexiteit wordt inzichtelijk in een tocht langs tal van voorbeelden en wetenschappelijke experimenten. Bowles gebruikt hiervoor ook inzichten uit andere wetenschappelijke disciplines. In het slothoofdstuk krijgt de lezer waardevol advies over het succesvol ontwerpen van de juiste prikkels. Zo moeten prikkels onder andere redelijk zijn, morele betrokkenheid niet verdrijven en pro-sociaal gedrag bevorderen: d.w.z. gericht zijn op altruïsme. Prikkels moeten er dus niet toe leiden dat iedereen zijn eigen belang gaat nastreven.

Voor velen zal de conclusie dat prikkels niet per definitie tot betere resultaten leiden geen verrassing zijn. Socioloog Andreas Hess^*) stelt dan ook dat de bevindingen van Bowles sterker gericht zijn op mensen die nog heilig geloven in klassiek-economische theorieën dan aan hen die altijd al wisten dat de wereld complexer is dan een algoritme.
Niettemin slaagt Bowles er uitstekend in om de werking van prikkels inzichtelijk te maken. Het lukt hem om complexe wetenschappelijke inzichten naar een groter publiek te vertalen. Hij laat zien hoe verkeerd ontworpen prikkels de beroepseer van professionals kunnen ondermijnen. Het maakt het boek tot een aanrader voor mensen die in hun werk te maken hebben met prikkels of simpelweg geïnteresseerd zijn in het menselijk handelen. Daar doen het gebruik van verouderde theorieën en het ontbreken van heel schokkende resultaten weinig aan af.

*) Andreas Hess: Review: The Moral Economy: Why Good Incentives Are no Substitute for Good Citizens, Irish Times, 26 september 2016: www.irishtimes.com

The Moral Economy: Why Good Incentives Are No Substitute for Good Citizens (Castle Lectures Series), door Samuel Bowles, Yale University Press, 288 p, 2016