Gabriël van den Brink roept wetenschappers op tot meer zelfkritiek: “We moeten de vraag durven stellen naar onze eigen tekortkomingen”

Deskundigheid ligt onder vuur. Veel burgers zitten niet te wachten op wijsneuzen die hun gelijk nog eens komen uitleggen, schrijft Gabriël van den Brink, hoogleraar wijsbegeerte bij Centrum Ethos aan de Vrije Universiteit, op NRC.nl van 27 januari 2017: “We moeten de vraag durven stellen naar onze eigen tekortkomingen”.
Van den Brink reageert op een artikel van José van Dijck en Wim van Saarloos die in NRC stelling hadden genomen tegen het idee dat wetenschap ‘ook maar een mening is’: “We moeten respect voor de feiten blijven opbrengen, schreven ze. Daarmee ben ik het volkomen eens. Maar de vraag is waarom het vertrouwen in de wetenschap zo erodeert en wat we daaraan kunnen doen.

De afgelopen twee eeuwen heeft het Westen een ‘cultuur van waarheidsvinding’ kunnen ontwikkelen. Dit betekent dat we naar waarheid zoeken maar tevens weten dat ze niet zomaar voor handen is, dat haar inhoud telkens ter discussie staat terwijl het proces zelf een openbaar karakter draagt. Zoals elke cultuur kent ook deze een paar impliciete maar onmisbare beginselen. Ik noem de drie belangrijkste.

De drie beginselen van waarheidsvinding

Een eerste beginsel is dat men deskundigheid waardeert. Waarheidsvinding is onmogelijk als we aannemen dat iedereen evenveel verstand van zaken heeft. Ervaring is van belang. Ze kent meerdere vormen, variërend van een academische opleiding tot de praktische ervaring van uitvoerende professionals, maar aan de zo verzamelde inzichten gaan we niet lichtvaardig voorbij.

Een tweede beginsel is eerlijkheid. Er mag geen verschil zijn tussen datgene wat iemand zelf weet of denkt en datgene wat hij naar buiten brengt. Dus wanneer iemand bij een natuurkundig experiment de temperatuur van 63 graden rapporteert, dan nemen we aan dat hij die temperatuur inderdaad heeft waargenomen.

Het derde beginsel is vrijheid of beter veiligheid. Het zoeken naar de waarheid kan uitlopen op bevindingen die aanstootgevend zijn. Het gaat er dus om dat iedereen de vrijheid heeft om te zeggen hoe hij of zij de zaken ziet. Alleen zo kan de publieke relevantie van die inzichten tot haar recht komen.

Mentaliteit van het protestantisme

Een en ander betekent dat ‘respect voor de feiten’ minder vanzelf spreekt dan weldenkende burgers veelal aannemen. Het is een culturele verworvenheid die op een lange geschiedenis berust. Hoe kwam zij onder druk te staan? Ik noem eerst enkele ingrijpende veranderingen die onze samenleving de afgelopen decennia heeft doorgemaakt en ga dan op de rol van wetenschappers zelf in.
Om te beginnen was waarheidsvinding lange tijd aan de mentaliteit van het protestantisme in Noordwest-Europa gelieerd. Daarbij speelden waarden als verantwoordelijkheid en redelijkheid een voorname rol. Het cultiveren ervan spreekt sinds de secularisatie niet langer voor zich. Het ontstaan van een multiculturele samenleving zette een deugd als eerlijkheid nog meer onder druk.
Verder eisen de ontwikkeling van internet en aanverwante innovaties hun tol. Daardoor nam niet alleen de hoeveelheid informatie maar ook haar snelheid en toegankelijkheid enorm toe. Nu is er voor elke opinie een aantal ‘bewijzen’ op het net te vinden. De functie van deskundigen bij het selecteren en ordenen van informatie wordt zodoende ondermijnd.

Ten slotte beseffen we sinds de jaren tachtig dat wetenschappelijke kennis ook marktwaarde heeft. De academische wereld is daar niet ongevoelig voor, getuige het feit dat bruikbaarheid en valorisatie alom worden toegejuicht. Die meer commerciële gerichtheid maakt dat de vrijheid en onafhankelijkheid van onderzoek regelmatig ter discussie staat.

De drie gebreken

Zo is er een maatschappelijk klimaat ontstaan dat het niet eenvoudig maakt om de cultuur van waarheidsvinding te handhaven. Toch mogen we niet doen alsof de bedreigingen alleen van buitenaf komen. Als wetenschappers schieten we ook zelf tekort.
Een eerste gebrek is imperialisme waarbij we uitsluitend oog voor de eigen deskundigheid hebben. We kijken niet verder dan ons vakgebied en geloven dat het hele leven van daaruit te begrijpen is. Denk aan economen die tot voor kort pretendeerden elk menselijk probleem te kunnen aanpakken. Veel burgers zitten niet te wachten op wijsneuzen die hun gelijk nog eens komen uitleggen.

Lees verder over de andere gebreken in Experts, toon eens wat meer zelfkritiek, door Gabriël van den Brink, NRC.nl, 27 januari 2017: www.nrc.nl