Vrijheid is waardeloos als die niet wordt geleefd, Hoe belangrijk rechten ook zijn in een constitutionele democratie, ze kwijnen weg als we van die rechten geen gebruik maken. Van John Miltons polemiek tegen de Presbyteriaanse pogingen de calvinistische censuur op te leggen aan het Engeland van de jaren 1640, via John Stuart Mills opstand tegen het conformisme van het Victoriaanse tijdperk, tot Salman Rushdie’s argumenten tegen de islamisten, de drang vrijheid te verdedigen en te verspreiden is voortgekomen uit de bedreiging van haar vijanden.
Dit citaat tekent de kern van het nieuwe boek van Timothy Garton Ash, Free speech: Ten principles for a connected world dat gaat over vrijheid van meningsuiting, het vrij kunnen verspreiden van ideeën in een snel veranderende wereld en over het handhaven van vrijheid van meningsuiting.

Vlak voor de verschijning van het boek in mei 2016 schreef Ash een artikel in het Britse dagblad The Guardian: “Waar je ook kijkt, overal staat de vrijheid van meningsuiting onder druk”. Je hoort hem zuchten als hij een aantal namen opnoemt van journalisten wier mond is gesnoerd. Een spoorloos verdwenen journalist op een vliegveld in China. Een in Egypte dood aangetroffen Italiaanse student die bezig was met onderzoek. Hij blijkt gemarteld. De twee in Turkije tot vijf jaar gevangenisstraf veroordeelde vooraanstaande journalisten vanwege het publiceren van een artikel over clandestiene levering van Turkse wapens aan Syrië. Hun collega´s worden veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf voor het herdrukken van cartoons van Charlie Hebdo.

Sinds 2014 zijn er 1845 rechtszaken tegen mensen aangespannen die de snel aangebrande Recep Tayyip Erdogan beledigd zouden hebben. In Polen verdwijnen bekende journalisten van het scherm van publieke televisiezenders. Ze worden vervangen door presentatoren die Polens regerende conservatieve partij Wet en Rechtvaardigheid (PiS) steunen.
Zelfs in Engeland brengt de interpretatie van het Ministerie van Binnenlandse Zaken van nieuwe terrorismebestrijdigswetten de vrijheid van meningsuiting op universiteiten in gevaar. Er dreigt ook reëel gevaar voor de onafhankelijkheid van de BBC, vooral als de regering bijna het halve bestuur wil gaan benoemen zoals het wetsvoorstel luidt: “Voor mij is deze wereldwijde terugval van de vrije meningsuiting bijzonder triest”, schrijft Ash: “Ongeveer tien jaar geleden ben ik begonnen aan een boek over vrijheid van meningsuiting en de afgelopen vijf jaar heb ik leiding gegeven aan een website, met basis op de universiteit van Oxford, die gewijd is aan het analyseren van de vrijheid van meningsuiting in de hele wereld. Ik ken sommige mensen die nu vervolgd worden persoonlijk en op de meeste plaatsen wordt het alleen maar erger. Een, kleine, maar veelzeggende indicator daarvoor is dat mensen die een bijdrage leveren aan de website dat nu onder pseudoniem doen”.

De tien principes van een ‘connected wereld’

De Britse Timothy Garton Ash (1955) is hoogleraar Europese geschiedenis aan de universiteit van Oxford. Van 2001 – 2006 was hij daar directeur van het European Studies Centre. Hij heeft negen boeken geschreven, vooral over de eigentijdse geschiedenis. In 1997 verscheen van hem The file: a personal history, waarin hij schrijft over hoe hij een dik dossier over zichzelf vond in de archieven van de Stasi, de beruchte Oost-Duitse binnenlandse veiligheidsdienst. Het dossier beschreef tot in detail de jaren waarin Ash in zowel in Oost- als West-Berlijn had gewoond in een periode voor de val van de Muur. Sinds 2010 leidt Ash het Dahrendorf programme for the study of freedom aan het St Antony’s College in Oxford. De door Ash opgerichte experimentele website – Free speech debate – is een onderzoeksproject en maakt deel uit van het Dahrendorf-programma. Free speech debate is een interactief forum met interviews, essays, analyses en commentaren en is er in dertien talen. Naast Engels, Frans en Duits ook in het Arabisch, Russisch, Chinees of Turks.

In Free speech: Ten principles for a connected world, legt Ash aan de hand van tien principes uit hoe wij op een beschaafde manier kunnen leven in een diverse, ‘connected wereld’. Zo’n connected wereld noemt hij een cosmopolis, waarin een combinatie van diversiteit en vrijheid moet leiden tot meer vrijheid van meningsuiting.
De tien principes zijn: de vrijheid om informatie en ideeën “te zoeken en te verspreiden”; het mijden van gewelddadige intimidatie; geen taboes opwerpen tegen welke vorm van kennis dan ook; garanderen dat de media niet gecensureerd worden en betrouwbaar en divers zijn; het uiten van diverse standpunten “op een stevige en beschaafde” manier; het respecteren van de vrijheid van gelovigen, niet noodzakelijk wat zij geloven; het verdedigen van de privacy behalve als openbaarmaking geacht wordt in het algemeen belang te zijn; het trotseren van door de staat bepaalde grenzen van vrijheid op informatie vanwege veiligheidsoverwegingen; het internet verdedigen tegen publieke of private inperking; leren moedig te zijn ten overstaan van bedreigingen vanwege het uiten van omstreden ideeën.

Een omgeving van de grootst mogelijke vrijheid

Op 6 juni 2016 werd Ash geïnterviewd door Isaac Chotiner voor het Amerikaanse internettijdschrift Slate. Hij heeft het daarin over de zich verspreidende gewoonte zich “beledigd te voelen” die leidt tot een verbod op uitingen die iemand beschouwt als een “bedreiging” of die iemand berooft van zijn of haar safe space, een “veilige ruimte”¹⁾: Onderwerpen worden aan banden gelegd of tot verboden terrein verklaard omdat ze beledigend voor iemand zouden kunnen zijn. Dit is begonnen op Amerikaanse universiteiten, maar breidt zich uit naar andere domeinen, ook in Europa. In Nederland is een voorbeeld de Zwarte Piet-discussie.
In Oxford is er campagne gevoerd tegen het standbeeld van Cecil Rhodes onder de leuze Rhodes moet neer. Rhodes was de stichter van de Britse kolonie Rhodesië die sinds de onafhankelijkheid Zimbabwe heet.
Ash: “Ik heb de Rhodes must fall-beweging verdedigd omdat het een opening was tot een discussie over onze koloniale geschiedenis, ons lesprogramma, enzovoort. Ik denk wel dat dit een opsteker is voor vrije meningsuiting. Ik denk niet dat waarschuwingen vooraf²⁾ in principe slecht zijn. Waarom zijn ze dat niet? Als er iemand is die mogelijk echt getraumatiseerd raakt door een bepaalde tekst of film, geef dan een waarschuwing vooraf mee. Dat wordt tot in het extreme doorgevoerd, maar het heeft ook iets goeds. Het ‘geen platform’-beleid³), en ook het ‘veilige ruimte’-beleid is zeer problematisch, omdat het bij nadere beschouwing niet alleen gaat om mensen die zeggen ‘we willen hier Germaine Greer niet horen’. Dat is best, niemand is verplicht haar uit te nodigen. Het is de ene groep studenten die tegen de andere groep zegt dat ze iemand niet willen. Het is een censuur van student-op-student, en ik vind dat we daar een streep moeten trekken”.

Op de site Free speech debate staat een uitspraak van een oud-rector van de universiteit van Chicago die een door hem verstuurde uitnodiging in 1930 verdedigde die was geadresseerd aan de leider van de Amerikaanse communistische partij. Hij deed dat op grond van een “sterk meningsverschil, een onafhankelijk oordeel en het vragen mogen stellen over hardnekkige standpunten in een omgeving van de grootst mogelijke vrijheid”.

Macht in het kwadraat

In het interview met Chotiner merkt Ash op dat onze tijd voor een paar nieuwe uitdagingen komt te staan. Hij noemt o.a. “het veto van de moordenaar”: “Mensen zeggen ‘als je dat zegt, vermoord ik je’. Dat horen we al eeuwenlang, maar in de connected wereld betekent het een enorm gevaar. Een ander voorbeeld is de ethiek van de algoritmen: die beslissingen die diep in het binnenste van Facebook en Google worden genomen en op heel belangrijke terreinen bepalend zijn voor wat we zien en wat we niet zien. Hier geldt ook dat het basisprincipe niet nieuw is, maar de uitdaging wel”.

Ash gebruikt in zijn boek liever de term ‘gevaarlijk taalgebruik’ dan de term ‘haat zaaien’. Het is taal die bijdraagt aan het gebruik van geweld in bepaalde gevallen. Een voorbeeld is de bijeenkomst in San Jose in Californië op 3 juni 2016 waar voor- en tegenstanders van Donald Trump elkaar bestookten en waar geroepen werd dat zijn openbare bijeenkomsten verboden moesten worden, desnoods met geweld.
Ash: “Dat is het veto van de provocateur, is het niet? Ik ben tegen het gebruik van geweld. De eerste reactie is dat mensen niet op die manier vreedzame politieke bijeenkomsten moeten verbieden. De tweede is: is iemand als Donald Trump met zijn reuzenmegafoon verantwoordelijk voor de taal die hij gebruikt? Ja, dat is hij. Moet hij ophouden met de dingen die hij zegt over moslims en andere minderheden? Zeker. Rechtvaardigt dat geweld om zijn bijeenkomsten te verbieden? Nee, dat rechtvaardigt het niet”.

Op de vraag of hij een situatie kan bedenken waarin het gerechtvaardigd is een vreedzame bijeenkomst met geweld tegen te houden, antwoordt hij: “Alleen in uitzonderlijke gevallen. De mensen die probeerden Hitler te doden zijn helden. Maar die omstandigheden waren extreem en zijn niet te vergelijken met die in de Verenigde Staten op dit moment”. Aan het slot van het interview vraagt Chotiner waarvoor Ash het meest bang is, voor vrijheid van meningsuitidng die beknot wordt door regeringen of door grote internetbedrijven?

Refererend aan de periode tussen 1990 en het begin van de jaren 2000 waarin de vrijheid van meningsuiting zich wijd heeft verspreid, merkt Ash op dat we nu in een periode van verdediging zijn beland: “Het gaat niet langer om staten en censuur maar ook om private supermachten. Je hebt de grote Amerikaanse en Chinese reuzen, en het gevaarlijkste van alles is wat ik noem ‘macht in het kwadraat’, als regeringen en de internetreuzen met elkaar gaan samenwerken zonder enige transparantie of het afleggen van verantwoording. Als ik dan een grote dreiging moet aanwijzen voor de vrije meningsuiting dan denk ik dat dat de geheime samenwerking is tussen publieke en private supermachten”.

^Noten
1) Safe space of ‘veilige ruimte’ is een toevluchtsoord waar minderheden op verhaal kunnen komen.
²⁾ Bij trigger-warnings worden studenten vooraf gewaarschuwd dat er verontrustende passages in romans of films kunnen voorkomen.
³⁾ No-platforming. Op campussen in de VS zijn sprekers de toegang ontzegd. In Engeland wordt dat no-platforming genoemd.

Free speech debate: http://freespeechdebate.com

Free speech is under attack, from Beijing to Istanbul, Timothy Garton Ash, The Guardian, 12 mei 2016: www.theguardian.com

‘Free speech: Ten principles for a connected world’, by Timothy Garton Ash, door John Lloyd,
The Financial Times, 3 juni 2016: www.ft.com

Free speech in peril, A conversation with Timothy Garton Ash, door Isaac Chotiner, Slate, 6 juni 2016: www.slate.com

Free speech – Ten principles for a connected world, door Timothy Garton Ash, Yale University Press, 2016: https://yalebooks.yale.edu/book/9780300226942/free-speech/

Timoth Garton Ash: www.timothygartonash.com