Het Malieveld beleeft drukke tijden, 2020 zal de boeken in gaan als het jaar van de bijzondere opstand in een veranderend Nederland. Met boeren, bouwers en boze burgers. Deze acties waren zichtbaar, hoorbaar en hadden tot doel om tot andere oplossingen te komen. Deze aanpak sorteerde effect, er worden op belangrijke dossiers korte klappen gegeven, lange klappen bedacht en een koerswijziging is gaande in het boeren en het bouwen. De actievoerders kregen een vinger in de pap.

De zorg heeft ook te maken met veranderende tijden. Al in 2010 werden er de nodige denktank- rapporten geschreven om te anticiperen op drie grote veranderingen die om transformatie vragen: Demografische ontwikkeling: de dubbele vergrijzing en de ontgroening

• Technologische ontwikkelingen: zowel voor toepassingen binnen de zorg als daarbuiten
• E-health en de ontwikkeling van een andere visie op gezondheid en ziekte

Toen al was de verwachting dat meer zelfzorg, samenredzaamheid, inzet van technologie en E-health alsmede een veranderende kijk op ziekte en gezondheid nodig zijn om een vitale samenleving te houden en te bevorderen. Een belangrijk vraagstuk bij deze ingrijpende en samenhangende ontwikkelingen was en is hoe de grote groep traditioneel opgeleide zorgmedewerkers mee kan komen. Hoe gaan zij  leren voor de toekomst terwijl de winkel tijdens de verbouwing gewoon open moet blijven? En ook praten we over deze groep of praten we met ze?

Medewerkers in een sleutelrol

Het meenemen van de medewerkers, vooral ervaren medewerkers, in transformatie van de zorg is om meerdere redenen cruciaal. Kunnen medewerkers de ontwikkeling niet volgen, dan vallen veel arbeidskrachten buiten de boot. Dat is voor henzelf vervelend, maar het betekent ook een maatschappelijk debacle. Grootschalige uitval betekent sociale en financiële schade.

Omdat we door demografische ontwikkelingen nu al handen te kort komen is het een ramp als grote groepen ervaren medewerkers ook nog eens de boot gaan missen.  Een andere reden om te investeren in ervaren medewerkers is dat zij een sleutelrol kunnen vervullen in het meenemen van burgers in de veranderende zorg. Hoe die scholing slim, snel en effectief kan is een uitdaging.

De sector is groot en het scholen van grote groepen mensen op de traditionele manier kost veel tijd en is duur. Gelukkig zijn er nieuwe manieren van leren en ontwikkelen. Ook hier is transformatie gaande.

Andere handen

Het adviesrapport van de branchevereniging van zorgorganisaties Actiz, Naar autonomie, verbondenheid en een gezond leven, leidde in 2011 tot de beweging ‘Andere handen’, die agendeerde dat de traditionele aanpak van steeds meer handen aan het bed doodlopend is. Rekening houdend met de grote veranderingen die gaande waren en met de veranderingen die nog zouden komen, was investeren in ervaren handen het motto. Niet meer handen aan het bekende bed, maar andere handen. Dat kunnen dezelfde mensen zijn, maar die gaan ook andere dingen doen. De inzet van technologie, zorg voor elkaar en E-Health-toepassingen zijn ook vormen van andere handen. In ieder geval was de boodschap van Andere handen: stop met het opleiden van meer van hetzelfde en start met ontwikkelen van toekomstbestendige zorgmedewerkers en faciliteiten.

Andere handen startte met een Doetank die concrete concepten en programma’s aanbiedt om die andere handen mogelijk te maken. Om uitval van mensen, tekort aan arbeidskrachten, onnodige kosten voor vervanging en verloop te voorkomen en om voldoende ambassadeurs te scholen om burgers mee te krijgen. De basis is anders leren, een leven lang leren, door en in de praktijk, van en met elkaar. Online, via communities die 24/7 beschikbaar zijn en waar kennis sneller, slimmer en effectiever wordt gedeeld en verrijkt. In november 2012 is ‘community Andere handen’ gelanceerd.

Leren voor de toekomst

De introductie van deze toekomstbestendige en innovatieve manier van leren vroeg om uitleg, maar sloot naadloos aan op het adviestraject dat door de commissies Kaljouw en Kervezee is uitgevoerd over ontwikkeling van zorgberoepen en anders opleiden (respectievelijk 2015 en 2017). Sterker community Andere handen was een van de proeftuinen voor dit traject.

Voor de implementatie van de online community Andere handen werd gezocht naar aansluiting bij bestaande ontwikkeltrajecten. Combineren van innovaties, zoeken naar synergie en vooral heel praktisch aan de slag met de mensen in de uitvoering was de koers. Niet als een apart ontwikkelcircuit, maar als gezamenlijk leerproces door, voor en met ervaren medewerkers op de werkvloer.

Het leek voorspoedig te lopen. In het voorjaar van 2015 was het Actiz die ervoor zorgde dat de community Andere handen werd opgenomen in het grote kwaliteitsprogramma Waardigheid en trots. De community werd het podium om zorgmedewerkers te betrekken bij de vele projecten die in het kader van dat programma zouden starten. In datzelfde jaar zag toenmalig staatssecretaris Martin van Rijn in dat een dergelijke community een belangrijke oplossing zou zijn voor de grote groepen ervaren medewerkers die op dat moment ontslagen werden vanwege te weinig opleiding. Van Rijn nam de community op in de Kamerbrief van december 2015 waarin hij aankondigde dat juist die medewerkers die toen al in de knel kwamen werden meegenomen in leren voor de toekomst. Er kwam groen licht voor het arbeidsmarktprogramma 4500/45+ met de community Andere handen als hedendaags leerpodium. De uitvoering zou net als die met Waardigheid en trots gedaan worden via netwerksamenwerking en co-productie van Actiz, vakbond CNV, VWS, UWV en Andere handen.

Onbetrouwbaar en onheus

Ondanks her feit dat de community binnen de uitwerking van Waardigheid en trots was gecontracteerd en ondanks het feit dat het innovatieve arbeidsmarktprogramma in de Kamerbrief met naam en toenaam was opgenomen, is van de hele uitvoering geen snars terecht gekomen. Andere handen, dat had geïnvesteerd in de ontwikkeling van het volledige programma, is in korte tijd door de gevestigde orde op een zijspoor gezet. Argumenten waren er niet, er werd ook niet over gecommuniceerd. Andere handen werd ‘Kalt gestellt’ en men ging over tot de traditionele orde van de dag.

Het investeren in ervaren medewerkers, zeker de lager opgeleiden, werd afgedaan als onnodig, men had in de innovatie geen vertrouwen en ging liever weer de dansvloer op met de bekende partners, de partijen die mede-verantwoordelijk waren voor de situatie zoals die toen al was ontstaan.  De vernieuwende beweging Andere handen hoorde daar niet bij. Actiz had een nieuwe roerganger aangesteld en die mocht blijkbaar geen waardering hebben voor het werk van zijn voorganger. VWS volgde slaafs deze onbetrouwbare en destructieve koers en betrokken ambtenaren wasten de handen in onschuld terwijl ze aanwijsbaar partner in het netwerk waren. Deze gang van zaken is onderzocht door de Nationale Ombudsman en ruim twee jaar na de onbetrouwbare actie van Actiz en consorten is de klacht van Andere handen over de gang van zaken en het gedrag van VWS gegrond verklaard. Ondertussen was de dagelijkse werkelijkheid 180 graden veranderd en waren de ontslagen medewerkers al weer hard nodig, begon de arbeidsmarkt te knellen en was het verstoten programma 4500/45+ meer nodig dan ooit. Maar VWS dwaalde door.

Arbeidsmarkt in de knel

De zorg kampt anno 2019 met een enorm arbeidsmarktprobleem. Er moet iets gebeuren, zoveel is duidelijk. Mensen op de werkvloer die dubbele diensten draaien omdat er geen opvolgende wacht komt, managers die hun teams niet gevuld krijgen,  bestuurders die zoeken naar een oplossing om bezetting en betaalbaarheid op orde te houden, het zijn geen uitzonderingen meer.

Ook hier is sprake van actie door beroepsmensen. Medewerkers hebben in 2018 in navolging van het onderwijs Zorg in actie gestart. In korte tijd genereerde deze actiegroep veel aandacht en volgers op de sociale media. Met als gevolg dat ze aan diverse tafels werden uitgenodigd om te komen praten. Bijzonder is dat de bonden die hier toch een zoveelste wake up call kregen, weer niet in staat waren de handschoen op te pakken. In plaats daarvan nam de groep zelf plaats aan de poldertafel van de zorg. Dat is jammer, want de kleine kern dappere vrouwen die deze actie naast hun reguliere drukke werk  was gestart kan dit overlegcircuit niet volhouden. Het gevolg laat zich raden. Zij zitten op papier nu ook aan tafel en mogen meepraten, maar van actie is geen sprake meer. Omdat hun broodwinning prioriteit is kunnen ze (te) weinig aansluiten aan de praattafels en alles blijft zoals het was.

Meer overleg lost nog niks op

De vele tafels die er inmiddels zijn kennen geweldige namen. Onder andere is er de commissie Werken in de zorg, een onafhankelijke commissie van VWS. De commissie heeft als taak de kwaliteit en voortgang van de regionale actieplannen aanpak tekorten (RAAT) te monitoren en te stimuleren, aldus de website van VWS. Hiervoor gaan ze elk najaar in gesprek met een afvaardiging van regio’s en ze adviseren dan over verbeteringen om de regionale aanpak te verbeteren. Op basis van hun bevindingen kunnen ze vraagstukken agenderen in weer andere gremia die als hun uitvoeringsmachine wordt gerekend. Daar is het ‘Actie Leer Netwerk’  en de ‘Landelijke actietafel’ voor bedoeld. Het Actie Leer Netwerk legt de verbinding tussen actieprogramma, werkveld en onderwijs. Aan de Landelijke actietafel stemmen partijen acties af, bijvoorbeeld acties om knelpunten weg te nemen. Oeps, dat lijkt heel wat en tegelijkertijd wat doen ze nu echt? Wie het nog snapt wat er uitkomt of wat nu beoogd wordt aan resultaat mag het zeggen.

Ondertussen heeft de beweging Andere handen het arbeidsmarktprogramma voor ervaren zorgmedewerkers geactualiseerd en gepresenteerd als Backbones. Dit programma verbindt de praktische wijsheid van medewerkers met hedendaagse competentie-eisen. De stichting Andere handen is beschikbaar als penvoerder voor deze vernieuwing en de community Andere handen is doorgegroeid tot een volwaardige learning community voor professionals uit de zorg en het sociaal domein. Daar vindt op kleine schaal al plaats wat tot grote schaal kan uitgroeien.

Actie blijkt agendering

Voor het programma Backbones had Andere handen contact gezocht met het Actie Leer Netwerk. Daar nodigden ze tenslotte initiatieven uit om zich te melden. Maar dat bleek toch weer niet de bedoeling. Eerst kwam er een nietszeggende reactie dat Backbones mogelijk bij een waarschijnlijk te organiseren markt in het volgende jaar mee zou kunnen doen. (vaag, later, eenzelfde reactie was een jaar eerder ook al door VWS gegeven). Later bleek er bij een telefonisch contact met deze club dat er alleen een student op het kantoor aanwezig was. Die was na maanden nog aan het inrichten en wist van geen actie. In niets lijkt dit Actie Leer Netwerk op de actiekracht van boeren of bouwers.

Eind juni 2019 stelde VWS aan de stichting voor om met Backbones te gaan pitchen bij de landelijke actietafel. Dat leek een interessant idee, maar meteen bleek al dat het woord actie voor meerdere uitleg vatbaar is. De actietafel was in december 2018 voor het laatst bijeen geweest en de volgende afspraak stond in december 2019. Tja, waar is dan de actie? Eerst maar eens met het bestuur van de tafel in gesprek over welke actie er wel mogelijk was. Dat gebeurde in september 2019. Drie maanden na de uitnodiging door VWS lukte het dus om tot een gesprek over actie te komen. Ter plaatse werd medegedeeld dat Landelijke actietafel eigenlijk geen passende naam is. Het bleek meer een agenderingstafel.

De wal en het schip

En zo blijft alles bij het oude. Is er dan niks gebeurd in al die jaren? O jawel, er zijn meer handen bijgekomen in de zorg, die handen zijn ingewerkt door ervaren mensen. Helaas blijven nieuwe handen relatief kort in de sector werken en is het verloop nog steeds hoger dan de instroom. Ondertussen is het voor ervaren medewerkers steeds lastiger om hun werk te blijven doen. Zij zijn de vaste krachten waar de uitvoering op draait. Teveel diensten, overuren, weer een nieuwe collega inwerken. Het valt zwaar. Menigeen is inmiddels als ZZP-er gestart. Niet dat iedereen zich nu zelfstandige voelt, maar het is een manier om meer autonomie in je werk te brengen.  We maken communicatiecampagnes, starten commissies, werven meer en meer mensen, leiden nog steeds op voor functies die aan het veranderen zijn.

Ondertussen is de instroom in de WIA – wet geldend voor mensen die arbeidsongeschikt zijn geworden – ook toegenomen. Teveel ervaren zorgmedewerkers lukt het niet om vitaal hun pensioen te halen. Door meer mensen, nieuwe CAO’s, hoge uitstroom en WIA-instroom rijzen personeelskosten de pan uit. Welke wal gaat dit schip keren? Hoeveel ervaren zorgmedewerkers haken er eerst nog af, ziek, gefrustreerd of beide? In december 2019 staat de minister weer met zijn vrolijke schoenen te verantwoorden. Over het werk van commissies, actiegroepen, tafels en meer. Heeft hij ruggengraat en de moed om anders te doen? Dan is Backbones de wal die hij nodig heeft.

Monique van Doorn is initiatiefnemer van Andere handen en ontwikkelaar van de learning community Andere handen, netwerker, sociaal innovator en maatschappelijk ondernemer

N.B. Woensdag 20 november 2019 vindt een grote zorgstaking plaats in heel Nederland. Zie:

Het moet de grootse zorgstaking in Nederland ooit worden: ‘De druk is niet vol te houden’, Hart van Nederland, 17 november 2019: www.hartvannederland.nl

Eerste landelijke ziekenhuisstaking, met lijst ziekenhuizen die meedoen, Agenda Beroepseer: https://beroepseer.nl

Foto bovenaan is genomen tijdens de Landelijke Zorgmanifestatie in Den Haag in 2010