Promotieonderzoek ouderenzorg: zorgverleners lijden onder gebrek aan waardering voor hun werk en worden slecht betaald

Veel onderzoeken over problemen in de ouderenzorg richten zich op werkdruk, personeelstekorten en administratieve last. Met haar onderzoek onder laagbetaalde zorgprofessionals in de ouderenzorg heeft Saskia Duijs zichtbaar gemaakt wat de verborgen en verzwegen redenen zijn die de gezondheid van zorgmedewerkers onder druk zetten. Saskia Duijs promoveerde aan de Vrije Universiteit op 17 maart 2023 op het proefschrift The Caring Class dat ingaat op gezondheidsongelijkheid onder betaalde zorgmedewerkers.

Onder begeleiding van fotograaf Janine Schrijver fotografeerden zorgmedewerkers en mantelzorgers in 2018 en 2019 hun eigen leven en werk. Hieruit selecteerden de medewerkers de voor hun meest aansprekende foto’s. Daarnaast gingen de onderzoekers en medewerkers samen in gesprek met collega’s, beleidsmakers en zorgorganisaties. De thema’s die duidelijk naar voren kwamen, waren armoede, racisme en discriminatie. In de tweede fase van het onderzoek, tussen 2019-2021, namen de onderzoekers van Amsterdam UMC 153 interviews bij zorgmedewerkers af en analyseerden die.

De onderzoekers waren op zoek naar de manier waarop maatschappelijke ongelijkheden doorsijpelen naar de werkvloer, met name in de zorg voor ouderen. Duijs: “Over armoede, discriminatie en racisme wordt in de zorgsector te weinig gesproken. We hebben onderzocht wat de impact hiervan is op de gezondheid van zorgmedewerkers en op de keuze om zzp’er te worden”.

Gebrek aan waardering

Er werd niet alleen gekeken naar ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar ook tussen mensen met en zonder geldzorgen en tussen witte mensen en mensen van kleur. Zo kwam uit het onderzoek naar voren dat alle betaalde zorgverleners lijden onder het gebrek aan waardering voor hun werk. Daarnaast bleek dat met name de korter opgeleide vrouwen financieel echt in de knoop komen, zeker als ze thuis ook nog voor iemand moeten zorgen. Dit is het gevolg van de lage lonen in combinatie met kleine contracten. Ook bleek dat witte mannelijke medewerkers vaker meer kregen betaald dan hun vrouwelijke collega’s of vaker een leidinggevende functie kregen. De mannen met donkere huidskleur moesten harder werken om deze voordelen te krijgen.

Moeilijk kunnen rondkomen in loondienst

De slecht betaalde banen in de ouderenzorg zorgen er ook voor dat mensen in loondienst moeilijk kunnen rondkomen. De financiële zorgen die daarbij kunnen ontstaan kunnen leiden tot allerlei andere moeilijkheden zoals psychosociale problemen of ziekte. Angst voor armoede en schulden is vaak ook de reden voor zorgmedewerkers om te kiezen voor het onzekere werk als zzp’er. Zo koos een moeder van een kind met een kwetsbare gezondheid om verder te gaan als zzp’er. Toen de coronapandemie uitbrak moest ze kiezen tussen onbeschermd doorwerken met alle risico’s van dien voor haar kind, of tijdelijk niet werken en in de schulden komen.

Zzp’ers verdienen meer aandacht

Daarnaast bleek dat de zzp’ers meer uren werkten of werkten ze door als ze ziek waren om geen inkomsten mis te lopen. Ze ervoeren stress of waren moe en uitgeput. Het zzp-schap was voor hun gezondheid minder goed. Onderzoeker Petra Verdonk: “We zien dat door zzp-schap mensen uit beeld raken, in ieder geval van zorgorganisaties of gemeenten die in de gelegenheid zijn om te helpen. Dit onderwerp verdient veel meer aandacht, zeker met de huidige inflatie en verwachte recessie, en kan ook niet opgelost worden door zorgmedewerkers en zorgorganisaties alleen. Het is daarbij zorgwekkend dat we meerdere zzp’ers van kleur spraken die door de toeslagenaffaire geen beroep meer durven te doen op toeslagen, zoals de Tozo (Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers) tijdens de covid-19-pandemie”.

Saskia Duijs: “Met het onderzoek willen we de vaak onbesproken oorzaken van verzuim en uitstroom onder de aandacht brengen bij zorgorganisaties en beleidsmakers, om bij te dragen aan de verbetering van de arbeidsomstandigheden. Dat is zeer belangrijk, zeker nu het tekort aan zorgpersoneel alleen maar groter wordt”.

Passage uit artikel met interview met Saskia Duijs in weekblad
De Groene Amsterdammer:

Vaak nemen medewerkers in de ouderenzorg ook in hun persoonlijke leven veel zorgtaken op zich, als ouder of mantelzorger bijvoorbeeld. „Je ziet dat het een zorgzame groep is. Dat maakt het ook een kwetsbare groep.”

Voor haar onderzoek nam Duijs 153 interviews af, vooral bij ‘helpenden’ en ‘verzorgenden’. Dat zijn de mensen ‘aan het bed in de laagste loonschalen, met maandsalarissen van 1.900 tot 2.500 euro bruto bij een voltijdbaan. Deeltijdbanen, met salarissen tussen de 1.200 en 1.800 euro bruto, komen vaker voor. In grote steden gaat het vaak om vrouwen met een migratieachtergrond, zag ze. Hoge werkdruk, lage lonen en racisme in de zorg – zowel van cliënten als van opdrachtgevers – drukken deze mensen aan de onderkant van de arbeidsmarkt verder de marge in, zag Duijs. Zij beschouwt deze groep als een aparte klasse in de samenleving: the caring class. In haar proefschrift spreekt ze van ‘precarisering’ van deze zorgende klasse.

In de coronapandemie moest de ouderenzorg vechten voor een plek aan tafel, terwijl in die sector de hardste klappen vielen

Wat is precarisering?

„Dat is wanneer mensen niet meer kunnen rondkomen van hun werk en in armoede dreigen te belanden, of daar al zijn, of wanneer mensen zo hard moeten werken dat hun gezondheid eronder lijdt. Precarisering ontstaat niet vanzelf. Het is geen natuurwet, maar gevolg van beleid. We moeten niet alleen beschrijven dat het steeds meer mensen overkomt, we moeten kritisch kijken naar de politieke keuzes die dit in de hand werken”.

Proefschrift: The Caring Class: Precarization of paid care workers in long-term care and its relation to health, an intersectional perspective, Saskia Elise Duijs, 17 maart 2023: https://doi.org/10.5463/thesis.55

Armoede en discriminatie groot probleem in de ouderenzorg, Vrije Universiteit: https://vu.nl/nl/onderzoek/armoede-en-discriminatie-groot-probleem-in-de-ouderenzorg

‘Wij zijn slijtende werkpaarden’ , door Roos Menkhorst en Catrien Spijkerman, De Groene Amsterdammer, 15 maart 2023: www.groene.nl/artikel/wij-zijn-slijtende-werkpaarden

Saskia Duijs op Linkedin: https://nl.linkedin.com/in/saskiaduijs

Afbeelding bovenaan: omslag van proefschrift met foto gemaakt door Janine Schrijver