Organisatie-antropoloog Annemarie van Dalen denkt al zo’n twintig jaar na over vernieuwing in de zorg. Sinds november 2015 is zij de nieuwe directeur van De Opvoedpoli/Care Express, een instelling voor integrale jeugdhulp en jeugd GGZ. Voor haar promotie in 2012 deed zij onderzoek naar twee innovatieve zorgorganisaties, Buurtzorg en Esdégé-Reigersdaal. Titel van haar proefschrift: Zorgvernieuwing – Over anders besturen en organiseren.
Het tijdschrift Lucide – voor bestuurders en toezichthouders in zorg en welzijn – interviewde Van Dalen vanwege haar benoeming voor het winternummer dat als thema heeft vernieuwing in governance.
Met haar benoeming is Van Dalen toegetreden tot het gremium der bestuurders in de Nederlandse zorg. De eerste vraag van interviewer Pierre de Winter luidt dan ook:

Nu wordt u dus zelf bestuurder. Waarom eigenlijk?
Van Dalen: “De vraag van De Opvoedpoli kwam langs precies op het moment dat het bij mij begon te kriebelen. Ik maak me al jaren hard voor vernieuwing in de zorg in verschillende rollen. Nu wilde ik daar vanuit een andere verantwoordelijkheid mee aan de slag”.

Spannende stap voor iemand die tot nu toe vooral vanaf de zijlijn heeft geopereerd. Bent u niet bang uzelf tegen te komen?
“Nou, dat met die zijlijn valt wel mee hoor, maar ik kom inderdaad mensen tegen die zeggen benieuwd te zijn of ik m’n ideeën ook in deze rol zal realiseren. Maar dat is voor mij juist te reden om het te doen”.

Wat maakt De Opvoedpoli de moeite waard?
“De Opvoedpoli heeft een heel heldere visie: doen wat nodig is voor kinderen en gezinnen. Dat betekent snelle hulp, geen wachtlijsten en altijd bereikbaar zijn. Maar ook verbinden van jeugdzorg en jeugd GGZ en nieuw aanbod ontwikkelen voor vragen van cliënten die over de grenzen van het bestaande heen gaan. Daar liggen nog ontzettend veel mogelijkheden. Het is een eigenwijze organisatie waar creatieve mensen werken die zich niet laten belemmeren door ‘dat kan niet’ of ‘dat mag niet’. Dat past precies bij mij. Maar ook wij merken dat het lastig is om daaraan vast te houden onder de huidige verantwoordings- en systeemdruk. En daarbij moeten ook wij ons herbezinnen over de vraag hoe we toegevoegde waarde blijven leveren in een veranderend zorglandschap. Dat zie ik als onze uitdaging en daar werk ik met ontzettend veel plezier aan”.

Nieuwe managementsspeak

Op de vraag of het met de zorgvernieuwingen de goede kant opgaat, antwoordt Van Dalen:
“Tien jaar geleden – toen ik aan het onderzoek begon voor mijn boek – was men nog volop zoekende naar de richting die het op moet met de zorg. Nu zie je dat de transformatie van de samenleving ook vorm krijgt op hele andere plekken. Overal zegt men nu: ‘We moeten minder regels, minder procedures, minder systemen hebben en de menselijkheid en de reden van het bestaan weer voorop zetten. Maar het probleem is nu dat dát de nieuwe managementspeak is geworden. Men adopteert de woorden, maar niet de praktijk die daarbij hoort. Ik ben daar niet per se negatief over, want ik ben een optimistisch mens en zie echt wel dat er veel verandert. Maar tegelijkertijd: als ik kijk naar de mate waarin we die taal van verandering tegenwoordig gebruiken, dan zouden we helemaal geen themanummer over vernieuwing van governance meer nodig hebben. Helaas is dat niet het geval. Er zit dus een discrepantie tussen hoe we er in de samenleving over praten en wat er werkelijk gebeurt”.

Kijken we naar de governance, waar zit die discrepantie dan?
“Er wordt met name onvoldoende kritisch gekeken maar de eigen sturing. Instellingen zijn momenteel enorm hard bezig om te voldoen aan de eisen en criteria die gemeenten, inspectie en verzekeraars aan ze stellen. Maar dat instrumentarium van zorginkoop en klassieke kwaliteitsmeting gaat de zorgvernieuwing die ik voorsta niet dichterbij brengen”.

Wat nodig is zijn lef en kennis

Volgens Van Galen houden we de echte vernieuwing in de zorg tegen: “We houden met z’n allen een soort papieren werkelijkheid in stand waarvan we eigenlijk allemaal vinden dat het anders moet. We weten bijvoorbeeld dat de relatie tussen cliënt en hulpverlener in hoge mate bepalend is voor de kwaliteit van de zorg die wordt geleverd. Dan zou je zeggen: maak inzichtelijk hoe een waardevolle relatie tot stand komt, of hoe cliënten die relatie ervaren. Het gaat daarbij om een specifieke, subjectieve ervaring en dat is ook goed. Maar vervolgens zegt men dan: ‘Die gegevens moeten geaggregeerd worden naar een hoger abstractieniveau, zodat we organisaties kunnen gaan vergelijken’. En daar gaat het mis, want dan verliezen de gegevens hun betekenis. Het systeemdenken krijgt daar de overhand en dan ben je weer terug bij af”.

Bestuurders die het gat willen dichten tussen de papieren werkelijkheid waarin ze leven en de opvattingen die ze hebben over wat goede zorg is, hebben twee dingen nodig:
“Lef en kennis. Je hebt lef nodig om daadwerkelijk een pad op te gaan waarvan je de uitkomsten nog niet weet. Maar wil je dat pad succesvol kunnen opgaan, dan zul je moeten doorgronden – kennis hebben in je hoofd, je hart en je buik – wat het betekent om die stappen te gaan zetten. En ondertussen moet je je maatschappelijke legitimiteit behouden binnen dat systeem waar we met z’n allen in zitten. Dat is een balanceertruc en die is niet makkelijk”.

Van Dalen vindt dat “alles begint met de vraag: wat zijn jouw opvattingen over goede zorg? Dat geldt zowel voor de professional, de bestuurder als voor de toezichthouder. Daar moet over gesproken worden en de conclusies moeten gedeeld zijn in de hele organisatie. De tweede vraag is dan: welke manier van organiseren past bij deze opvatting van goede zorg? Een derde vraag die daaruit volgt voor de RvT zou kunnen zijn: en welke manier van toezichthouden hoort daar dan bij? Zo krijg je een congruente trits van denken, organiseren en sturen”.

Lees het hele interview met Annemarie van Dalen, door Pierre de Winter: ‘Er wordt te weinig nagedacht’, Lucide, winternummer 2015: www.lucide.info (Tijdschrift is opgeheven).
Het interview met Annemarie van Dalen is te lezen in PDF op site van Opvoedpoli: www.opvoedpoli.nl/assets/Nieuws/LUCIDE04-interview-Annemarie.pdf

Pierre de Winter schrijft op de site van Lucide de stelling dat 2016 wel eens een keerpunt in de zorgbureaucratie zou kunnen worden. Wat vindt u? Reageer en bekijk ook de antwoorden. Ga naar: http://www.lucide.info/stellingen (Tijdschrift is opgeheven, geen archief op internet).