Hans van der Schaaf

Advies aan iedereen m.b.t. de ouderenzorg

1. Inleiding

Onze ouderenzorg loopt tegen haar grenzen aan. Wat betreft de mantel- en de professionele zorg.
Traditioneel beleid werkt niet meer. Dat is duidelijk. Maar wat wel te doen ?

2. Zorg en de wijk

In de jaren tachtig publiceerde ik vijf rapporten met de titel En dan nemen we de wijk. Het betrof onderzoek in drie steden naar de relatie tussen wijkkenmerken en de aard en omvang van de vraag naar resp. politiezorg, thuiszorg en ziekenhuiszorg. Leeftijdsopbouw en de SES^*) van de wijk waren steeds de bepalende parameters. Wat bewoners zelf konden doen was deel van het onderzoek.

In 2008 publiceerde ik als interim-beleidsmedewerker bij een gemeente in Twente onderstaande over de toekomst van de ouderenzorg. Het betreft de conclusies van een conferentie dat jaar waarbij alle relevante partijen aanwezig waren.

De burger c.q. de verzekerde dient zich bewust te worden van de situatie dat er straks onvoldoende professionele thuiszorg is. En onvoldoende mantelzorg.
En dat dit betekent dat men zich ook zelf moet gaan voorbereiden op deze situatie. Men dient z’n invloed richting gemeente, zorgverzekeraar en politiek aan te wenden om het volgende te bereiken:

• Het opstarten en coachen van mantelzorg rond ouderen moet deel worden van de reguliere huisartsenzorg. Deze huisartsenzorg dient hiervoor met een praktijkondersteuner mantelzorg (de POMZ) te worden toegerust. Deze zorg dient in de basisverzekering te worden opgenomen.
• Zorgverzekeraars en gemeenten dienen als een keten samen te werken wat betreft de lokale eerstelijnszorg. Alleen hierdoor kan de mantelzorg in de te leveren professionele zorg worden geïntegreerd.
• Mantelzorg door de directe omgeving, ook voor mensen die geen familie zijn, dient te worden georganiseerd en gecoördineerd. Bij voorkeur door een wijkcoördinator. Ouderen kunnen hier uiteraard ook zelf actief aan meedoen. En zo sociaal kapitaal opbouwen voor als ze deze mantelzorg zelf nodig hebben.
• Mogelijk moet mantelzorg betaald gaan worden. Zeker bij mantelzorgers die anders gewoon zouden werken.
• De uitstroom van personeel uit de thuiszorg dient te worden gestopt. Integrale en zelfsturende zorg en minder bureaucratie zijn hiervoor voorwaarde.

 We kregen kort daarna de Lehmann- en de eurocrisis. De focus werd hierdoor een totaal andere. Met de aanbevelingen werd zo twaalf jaar niets gedaan. Met als gevolg de problemen die we nu hebben.

3. Zorg en cultuur

Sinds 1994 bemoei ik mij met de Griekse gezondheidszorg. Met name met de eerstelijnszorg op Kreta.  En sinds vijftien jaar woon ik daar nu in een klein dorp.

De Griekse gezondheidszorg  bestaat voornamelijk uit ‘cure’. De huisarts heeft niet de positie als in Nederland. De Griek is vrij zelf te bepalen bij wie hij hulp zoekt. Meestal bij één van de vrijgevestigde medisch specialisten. Het is zo een weinig effectief en dus onnodig duur systeem.
Als je in het ziekenhuis moet worden opgenomen dien je zelf je ‘care’ te regelen. Je kunt voor een daar fors bedrag per nacht een verpleegkundige inhuren. Maar meestal is het je familie die hier moet inspringen. Grieken zijn dus  gewend hun ‘care’ zelf te moeten regelen. Ook thuis bij ouderdom. En er is maar één leverancier daarvoor: Je eigen familie.

Griekenland (en de rest van Zuid-Europa) is nog steeds voornamelijk een agrarisch- en familieland. En als je hulp nodig hebt doe je een beroep op  je  familie. Nederland is een geïndividualiseerd hightech-land. Daar los je je eigen problemen op. Of anders kun je terugvallen op individuele voorzieningen.

Ons woord ‘economie’ komt van het Griekse woord ‘oi oikonomoi’. Het betekent ‘de wetten van het huis’ en is gericht op ‘regelsysteem’-processen. Griekenland en  de rest van Zuid Europa moeten het meer hebben van ‘de wetten van het thuis’; de ‘oi spitinomoi’.  Spitinomie gaat over ‘dichtbij’, ‘kleinschalig’ en ‘zelfsturend’.  Over processen binnen het eigen ‘natuurlijk systeem’: Het gezin, de familie, de school, de kerk, het dorp, de wijk. Want iets anders is er meestal  niet.

Zorg voor ‘veiligheid’, ‘gezondheid’, ‘opvoeding’ en ‘de omgeving’ is‘qualitate qua’ altijd ‘spitinomisch’. In Nederland en Griekenland. Maar door zaken als individualisering en ontwikkeling van de ‘markt’ is onze spitinomie op veel plaatsen verdwenen. In de wijk. Maar ook daar waar spitinomie-professionals als huisartsen, praktijkondersteuners, verpleegkundigen, wijkagenten, thuiszorgers en onderwijzers hun werk moeten doen. Het is door ons zorgverzekeringsstelsel ook daar nu ‘markt’. Dat geeft perverse effecten^**). Met als gevolg dat de spitinomie in de wijk nog meer verdwijnt.

4. De parameters van ‘spitinomie’

In mijn Griekse dorp heb ik uitvoerig bestudeerd wat de parameters zijn voor effectieve spitinomie. Het zijn:  ‘dichtbij’ , ‘relatie’ en ‘continuïteit’. Afgekort tot DRC.
In mijn dorp  wonen vooral ouderen. Maar de jongeren zijn continu aanwezig. Van de kinderen blijft er altijd één in het dorp wonen. Meestal een zoon. De dochters trouwen verderop, maar komen regelmatig terug. In het weekend is het hier altijd druk en gezellig. Het dorp blijft op deze wijze een netwerk van familie- en dorpsrelaties.

5.  Spitinomie in Nederland

Bovenbeschreven  situatie zul je in Nederland nog nauwelijks aantreffen. Daar is iedereen door  tal van oorzaken over heel het land verspreid geraakt. Alleen voor mensen afkomstig uit culturen als de Griekse zijn ‘dichtbij’, ‘relatie’ en ‘continuïteit’ nog dagelijkse realiteit. Daar is de ouderenzorg vaak nog steeds onderling geregeld. De vraag is dus ‘hoe’ huidig Nederland hiervan kan leren.

6.  Voorstellen

• Over ‘dichtbij’

Zoals gesteld, je woont als mantelzorger vaak niet meer in de buurt van je ouders. Dat is lastig. Ik weet nog hoe moeilijk het was om in 2008 een mantelzorgwoning voor je moeder in je tuin te mogen zetten. Dat is niet meer zo. Maar je moet wel geld en een tuin hebben om zoiets te kunnen doen. Voor veel stadswijken is dit dus geen oplossing.

Wat wel kan helpen is een landelijk initiatief waarbij in kaart wordt gebracht welke ouders richting welke kinderen willen verhuizen en welke huizen daar wanneer voor vrij komen omdat deze huizen vrij  komen omdat andere ouders  naar hun kinderen verhuizen. Et cetera. Dit is een ingewikkelde landelijke puzzel, maar onze huidige computers kunnen zoiets aan.

Het niet meer hoeven reizen naar hun ouders scheelt de mantelzorger een hoop tijd, geld en energie. En ons allemaal een hoop emissie. Dat wachtlijsten van woningzoekenden er door kunnen worden gefrustreerd is helaas  juist.

• Over ‘relatie’

Thuiszorg wordt in Nederland momenteel geleverd door ‘familie’, ‘vrijwilligers’ en/of ‘professionals’. Tussen ‘vrijwilligers’ en ‘professionals’ wil ik bij deze een nieuwe groep introduceren: De ruilzorgers.

Velen van ons kunnen geen mantelzorg leveren omdat we te ver weg wonen van degene die deze zorg nodig heeft. Het is dan aan de gemeente en zorgverzekeraar een oplossing voor deze zorg te vinden. Waarom stellen we hier niet als voorwaarde dat betrokkene die geen mantelzorg kan leveren aan eigen ouders, dat deze dat bij hem in de buurt voor andere ouders gaat doen ? Totdat hij of zij zelf thuiszorg nodig heeft . Maar het is ook ruilzorg in die zin dat wat je nu aan anderen levert  je later zelf weer terug krijgt. ‘Ruilzorgers’ zijn mensen zoals ik. Jong gepensioneerden die mentaal en fysiek nog fit zijn.

Ik realiseer me dat aan ruilzorg haken en ogen zitten. Zeker ook om een goede match te realiseren tussen de ruilzorger en de zorgontvanger. Maar een experiment lijkt me zeker zinvol.

De motivatie om ruilzorg te gaan doen kan verder ondersteund worden door fiscale voordelen. En fiscale nadelen als men niet mee doet. Ook wanneer men straks zelf thuiszorg nodig heeft.

Het is hier uiteraard nodig dat deze ’ruilzorger’ wordt ondersteund. Organisatorisch en mentaal. Het is daarom verstandig per wijk een zelfsturend en informeel team van alle niet-professionele verzorgers bij elkaar te brengen. Het levert een verruiming en verdichting van de spitinomie in de wijk op. Met alle voordelen van dien. Uiteraard is samenwerking met de professionele zorg in de wijk voorwaarde.

• Over ‘continuïteit’

Bovenstaande punten alleen al leveren in de wijk een verhoogde continuïteit op van zorg en andere relevante activiteiten. Maar dit alleen is niet voldoende. Het is aan de gemeente dit beleid op wijkniveau vorm te geven en te blijven ondersteunen. En het is aan ‘Den Haag’ om de eerstelijnszorg snel uit de marktdwang van het huidige zorgverzekeringsstelsel te halen. Want dan wordt intensieve samenwerking in de wijk pas echt mogelijk.

7. Conclusie

Er moet echt iets anders gebeuren om ouderen in Nederland de komende twintig tot dertig jaar zorg te kunnen (blijven) leveren. Niet-professioneel en professioneel. Het weer organiseren van spitinomie in de wijk is daartoe voorwaarde.

Noten
*) SES = sociaal economische status. De status wordt beschreven in termen van de financiële welvaart, het opleidingsniveau en de arbeidsmarktdeelname in onderlinge samenhang op wijkniveau. Voor elke gemeente, wijk en buurt is een gecombineerde score berekend op basis van gegevens over elk huishouden.
**) Zie hiervoor met Google Ken je dat land achter de regels, standaarden en protocollen?

Zie ook: Waarom ons zorgstelsel onnodig duur is, door Hans van der Schaaf, juni 2020: beroepseer.nl