De Zwitserse architect Jacques Herzog heeft in een brief een boeiend en uitgebreid antwoord gegeven op de vraag over de verantwoordelijkheid van architecten. De vraag is gesteld door zijn Britse collega David Chipperfield. Wat zouden architecten kunnen doen aan sociale ongelijkheid, armoede, uitputting van grondstoffen, toekomstige milieurampen en de pandemie die ons in een bijna surreële wereld heeft doen belanden en die wordt geleid door cynische politici?
Herzorgs anwoord is kort en bondig: “Niets”.
Brief en vraag zijn gepubliceerd in DOMUS, Italiaans maandblad voor architectuur en design. Herzog vraagt op zijn beurt of Chipperfield een moment in de architectuurgeschiedenis kent waarop een architect een bijdrage heeft geleverd aan de oplossing van wezenlijke vraagstukken van de samenleving? Architecten hebben zich altijd opgehouden in gezelschap van de machtigen der aarde. Ze bouwden paleizen, tempels, stadions, hele steden. Meestal in de geest van de tijd en zelden als uitdrukking van vernieuwing en verandering.
Kan architectuur daadwerkelijk iets veranderen? Anticiperen op iets? Bijvoorbeeld in de kunstwereld?

Vercommercialisering van de kunst

Herzog refereert aan zijn bezoek aan de in 2000 geopende Turbine Hall van het Britse museum Tate Modern in Londen, een uitgestrekte, iconische ruimte voor grootschalige beeldhouwkunst en kunstinstallaties. De ruimte trok een nieuw publiek aan. Kunstenaars bedachten een compleet nieuw universum. Ze waren niet langer visionairs, ze waren ook in staat hele universa naar eigen model te creëren. De architectuur had hen daarvoor maatstaven en een platform gegeven. Het was gedurfd, niemand kon zeker weten of kunstenaars gebruik zouden maken van de ruimte. In zekere zin was het een antwoord op de toentertijd veelgestelde vraag: Wat komt hierna? De Turbine Hall was het antwoord en bood de mogelijkheid van een spectaculaire, unieke museumervaring.
Maar, het was ook een ideaal platform voor het ontstaan van een kwalijke ontwikkeling: de radicale vercommercialisering van de kunst. De kunstwereld in Londen had in de moderne tijd nog nooit eerder zoiets meegemaakt op internationale schaal. In het kielzog van Tate Modern beleefde de kunstmarkt een ongekende bloei. Een hausse die ook het vastgoed niet ongemoeid liet. De Londense skyline is in slechts twee decennia getransformeerd ten gevolge van een stortvloed van willekeurige hoogbouw zonder enige notie van stedenbouwkundige planning.

Kortom, aldus Herzog: “Wij architecten kunnen de vercommercialisering van kunst niet tegenhouden, laat staan een hausse in vastgoed. Dat heeft te maken met andere zaken, namelijk met internationaal monetair beleid en investeringsstrategieën. Welke architect zou vormgeving van een mooi torentje laten schieten en daarmee actieve steun aan de vastgoedzeepbel, vermeerdering van de eigen bekendheid en medewerking aan de bouw van kilometerslange, leegstaande woon- en kantoorruimte? Wij architecten hebben klanten nodig. Hoe beroemder het architectenbureau, des te meer opdrachtgevers en investeerders het zal aantrekken. Niet alleen particuliere investeerders, maar ook overheden. Vooral als het gaat om belangrijke openbare gebouwen, zoals stadions”.

Een tastbare bijdrage

Nee, architecten kunnen de samenleving niet veranderen, maar volgens Herzog kunnen ze wel een tastbare bijdrage leveren. Waar en hoe? Laten we eens kijken naar de grote vraagstukken van vandaag: landschap, migratie, gezondheidszorg, klimaat en digitalisering.
Herzog komt met een voorbeeld uit zijn eigen praktijk. Twintig jaar geleden heeft hij met Pierre de Meuron ETH Studio Basel opgericht, dat gericht is op onderzoek naar de thema’s landschap en verstedelijking. Eerst alleen in Zwitserland, later ook in de Nijlvallei, op de Canarische Eilanden, in Hongkong, Kenia en de Sahara.
ETH heeft diverse boeken gepubliceerd, waarvan twee een merkbare en blijvende invloed hebben gehad op de Zwitserse politiek en op voorschriften voor ruimtelijke ordening: Switzerland. An urban portrait (2006) en Achtung, die Landschaft (2015).
Het laatste boek is bijna een manifest waarvan de kern luidt: Bouw op het gebouw. Deze aanpak is vooral urgent in  dichtbebouwde landen als Zwitserland, Hongkong of Tenerife, en niet voor landen als Kenia, de Verenigde Staten of Rusland.
Herzog vraagt zich af wie eigenaar van land is, het landschap? Wie neemt de beslissingen, wie geeft toestemming om het te ontruimen en te exploiteren? Voor bouwvergunningen in the middle of nowhere?

De maatschappij veranderen is niet mogelijk, maar afzonderlijke projecten kunnen, zoals ETH’s studie van het Zwitserse landschap laat zien, onderdeel worden van politiek beleid. Dat betekent dat het werk van de architect politiek kan zijn, maar, paradoxaal genoeg, alleen als architecten op zodanige manier werken en denken, dat de ‘utopie’ fysiek gestalte krijgt en tastbaar wordt. Bij architectuur gaat het om fysieke actie. Dat wordt wel duidelijk in dit jaar van corona, waarin mensen wekenlang thuis moeten blijven.

In 2020 voltrekt zich voor veel mensen een intern drama. Het is, aldus Herzog, of we in een toneelstuk van Beckett op het kleine podium van een theater in de provincie zijn beland. Met zijn collega’s realiseerde hij zich dat het wel degelijk verschil maakt of het raam op de juiste plek staat, zodat de krappe ruimte licht krijgt en de zon naar binnen kan schijnen. En misschien is er wel een terras met uitzicht en een boom in de buurt. Dat zijn geen spectaculaire vooruitzichten voor ons verwende architecten, merkt Herzog op, maar dergelijke, ontegenzeggelijk cruciale, aangelegenheden hebben architecten wel laten versloffen.

Het verschil maken

Architecten kunnen dus het verschil maken door te werken aan projecten die inspelen op de behoeften van gebruikers. Intelligent gebruik van de ruimte, eigenlijk een traditionele taak van de architect, is nog steeds van fundamenteel belang. Niet alleen de ruimte, maar ook de manier waarop architecten de ruimte vormgeven en gebruik maken van materialen. Er bestaat geen bouwkunst zonder bouwmaterialen die ergens vandaan moeten komen – en die al dan niet duurzaam zijn. Men kan bijvoorbeeld zonder beton, tenzij het bedoeld is voor een speciaal, esthetisch doel. Of onmisbaar is, zoals in extreem hoge gebouwen of gebouwen die tot diep onder de grond reiken.
Zonder beton zou de CO2-uitstoot wereldwijd aanzienlijk afnemen en zouden kostbare hulpbronnen als grind en zand behouden blijven.

Naar een andere architectuur

In feite zouden we opnieuw moeten gaan nadenken over het gebruik van beton en niet alleen vanwege het milieu. Beton is gemeengoed geworden, het is alomtegenwoordig op bouwplaatsen omdat je er bijna alles mee kunt doen.  Herzog: “Wij architecten maken misbruik van materialen. We buiten ze uit en interesseren ons alleen maar voor de aantrekkelijke buitenkant. Dat is in ons nadeel, omdat we daarmee ook onze eigen speelruimte beperken. Architectuur als ordening of productie van ideeën is geen architectuur, maar slechts decoratie en daarmee niet alleen lelijk, maar ook schadelijk voor de hele architectenwereld. Architectuur heeft een enorm potentieel, juist omdat haar zintuiglijke, materiële en ruimtelijke diversiteit zo vergelijkbaar is met ons mensen, die zo fragiel en kwetsbaar zijn. We kunnen het horen, het kan geluiden versterken en dempen. Ze kan geuren opslaan in trappenhuizen en woonkamers. Architectuur heeft een geur; elke kamer, elke flat ruikt anders. Zoals de mensen die er wonen.

Soms struikel je als architect bij toeval over iets; je hebt zelden de gelegenheid om te beslissen in welk vakgebied je gaat werken. Toen we twintig jaar geleden de aanbesteding voor de bouw van de REHAB-kliniek in Bazel binnenhaalden, hadden we er geen idee van dat ons onderzoek naar revalidatie van patiënten zo’n blijvende invloed zou hebben en zou leiden tot zoveel projecten op het gebied van de gezondheidszorg. We kwamen met een nieuwe ziekenhuisindeling, grotendeels bepaald door platte volumes, zoals groengebieden met talloze binnenplaatsen. Stuk voor stuk verschillend in ontwerp, materiaal, detaillering, begroeiing, verlichting. Een gebouw met ruimten die zo opvallend van elkaar verschillen veroorzaakt een intense beleving bij patiënten die hun mobiliteit die ze ooit als vanzelfsprekend hebben beschouwd, hebben moeten opgeven”.

Gezondheidszorg en architectuur

Er is vrijwel geen enkel ander door Herzogs bureau ontworpen gebouw met een dergelijke holistische combinatie van landschap, stad en interieur, toegankelijk voor iedereen die in die ruimten woont en werkt: patiënten, artsen, zorgverleners en bezoekers: “De REHAB-kliniek heeft ons veel geleerd over de ziekenhuiswereld. Kennis die we hebben kunnen gebruiken voor projecten in Denemarken, Zwitserland en nu ook in San Francisco. Uiteraard zeggen architecten altijd dat ze leren van hun projecten, maar in dit geval is het echt zo. Gezondheidszorg is een totaal veronachtzaamd gebied. Architecten mochten zich er zelden mee bemoeien en als ze dat wel deden, waren ze niet in staat om van het ziekenhuis een leefbare plek te maken die de moeite waard is.

Kunt u zich een dergelijk ziekenhuis voorstellen dat sinds 1945 is gebouwd? Een plek die zowel aan zorgverleners als patiënten een omgeving biedt die kan helpen moeilijke momenten draaglijk te maken? In veel gevallen is het eerder het tegenovergestelde. Zelfs sommige van de medisch best uitgeruste klinieken ter wereld zijn vaak saaie dozen, lelijke monsters die nog lelijker worden gemaakt door aanbouwsels. Tijdens de huidige pandemie zijn die lelijke plaatsen pijnlijk zichtbaar geworden in de journaals op tv. We zien de verwaarlozing en het wereldwijde onvermogen van de politiek, de geneeskunde en de maatschappij hiermee om te gaan. De gezondheidszorg en haar architectuur zal de komende jaren een punt van zorg zijn – en ik denk dat veel architecten zullen ontdekken dat er een nieuw werkterrein op hen ligt te wachten”.

Jacques Herzog: letter to David Chipperfield, Domus, 13 oktober 2020: www.domusweb.it/en/architecture/2020/10/13/jacques-herzog-letter-from-basel.html

Herzog & De Meuron: www.herzogdemeuron.com/index/practice/people/partners/jacques-herzog.html