Werkdruk op universiteiten wordt niet verholpen door meer tijd aan werk te besteden. Alleen een gezamenlijke aanpak kan  de werkdruk terugdringen. Dat is de conclusie van Ali Haseltalab in een artikel over werkdruk op de site van Delta, journalistiek platform van de TU Delft.
Haseltalab is post doctoraal onderzoeker aan de TU Delft, afdeling Maritime and Transport Technology.

Volgens wetenschappers is er sinds de jaren tachtig een drastische transformatie gaande op de universiteiten; de werkomstandigheden zijn bepaald slechter geworden. Maria do Mar Pereira, Associate Professor aan de Universiteit van Warwick in Engeland, concentreert zich op twee recente trends in het leven van academici: extensification en elasticisation van tijd en ruimte van het werk op de universiteit. (Elasticisation is ontleend aan elastic: rekbaar; extensification = extensivering: uitbreiding).

Pereira is van mening dat als gevolg van de duizelingwekkende ontwikkeling van de informatie- en communicatietechnologie, elke plaats en elk moment in principe gebruikt kan worden om te werken. Daar komt nog bij dat in veel landen de hoeveelheid werk is toegenomen. De huidige ‘normale’ hoeveelheid werk is zo zwaar dat academici hun werk alleen kunnen doen – college geven, onderzoek doen en administratie – door er meer uren aan te besteden dan in hun contract staat vermeld.

Academici raken in de war

Elasticisation en extensification hebben bijgedragen aan bezuinigingen in het hoger onderwijs. Dat is ook funest gebleken voor het persoonlijke leven van academici en studenten. De competitie – je verzekeren van een baan of van subsidie – wordt intenser. Men moet zoveel mogelijk presteren en elke kans aangrijpen – in tijd en in ruimte – om cv en netwerk aan te vullen en te versterken. In zo’n arbeidscultuur raken academici in de war. Ze weten niet hoeveel genoeg is en ze zijn onzeker of ze de dingen wel goed doen of even goed doen als de ander.

Pereira stelt voor naar dit onderwerp te kijken door de ogen van de Franse filosoof Michel Foucault (overleden 1984) die het had over de ‘conceptualisering van macht’. Macht wordt niet uitgeoefend door verbieden maar door normalisering, zelfregulering en zelfdiscipline. Het gevolg is dat veel academici overwerk verrichten terwijl dat niet van hen wordt gevraagd. Ze doen het om hun ‘productiviteit’ zoveel mogelijk te verhogen.

Deze houding doet Haseltalab denken aan het beroemde essay van de Duitse filosoof Walter Benjamin, Kapitalismus als Religion (Kapitalisme als religie, 1921) waarin hij beweert dat het kapitalisme een cultusdienst is waarin schuld een rol speelt, net zoals in religie.
Het kapitalisme als cultusdienst of religie beschouwen gaat tegen de officiële visie van het historisch materialisme in – het wordt een ideologisch systeem dat los staat van de in het Marxisme zo belangrijk geachte ontwikkeling van productiekrachten.

Op de moderne universiteit worden “belangeloos werken en lange uren maken synoniem aan martelaarschap en religieus lijden”. Iemand die extensivering van academisch werk weigert, krijgt te maken met gevoelens van schuld of schaamte. Dat heeft bij veel academici geleid tot een systeem van zelfcontrole.

Academici voelen zich gestrester dan het publiek in het algemeen

Veel academici zijn inderdaad voorbeeldige, neoliberale onderdanen. De hele tijd zijn ze bezig met het bevorderen en bevestigen van een zelfcontrole-systeem om hun productie te verhogen. Geen wonder dat in veel landen academici zich gestrester voelen dan het publiek in het algemeen.

Academische werkdruk staat beslist niet op zichzelf. Wereldwijd verkeren politiek en economie in een overgangstijd. Er is bijna geen enkel wetenschappelijk of filosofisch rapport te vinden dat niet de relatie legt tussen werkdruk, kapitalisme en neoliberalisme. De totale onderwerping van staten aan de eisen van de markt heeft geleid tot ernstige gevolgen voor de universiteiten en tot een andere rol in de maatschappij.
Als gevolg van marktgeoriënteerd management en controle wordt het fundamentele recht van universiteiten op onderwijs van minder maatschappelijk betekenis. Het wordt op de moderne universiteit nu beschouwd als een soort handelsartikel voor strategische zetten. Een setje managementtechnieken is al geschikt gemaakt voor dit soort universiteit.

Wie het veranderende karakter van de universiteit erkent, ziet het effect ervan op academici en studenten. Bezuinigingen doen werkdruk toenemen op verschillende manieren. Ze leiden bijvoorbeeld tot een toename van taken voor steeds minder mensen omdat er banen en functies zijn geschrapt. Wat vrouwelijke academici betreft, voor hen zijn de gevolgen nog ongunstiger. De kloof tussen honorering van mannen en vrouwen op de universiteit is dieper geworden.

Niet een individueel probleem met individuele oplossingen

Toenemende werkdruk bij academici is niet een individueel probleem met individuele oplossingen. Veel mensen denken misschien dat ze de hoeveelheid werk niet aan kunnen omdat ze niet goed genoeg zijn, of niet nauwkeurig of gedisciplineerd genoeg. Ze denken dat ze hun levensstijl moeten aanpassen en meer tijd moeten vrijmaken voor werk, vroeger opstaan of ook in de weekeinden gaan werken. Deskundigen gaan hiertegen in en geven aan dat bewustwording noodzakelijk is, evenals verzet tegen werkdruk.

Ook dient men te beseffen dat politieke en economische strijd de werkdruk doet toenemen en leidt tot onrechtvaardigheid in de werkomgeving van de universiteit. Nodig is ons collectief te richten op oplossingen voor het probleem. Yoga noch mindfulness noch lange vakanties en sabbaticals zullen ons op de lange termijn helpen. We kunnen het probleem alleen verhelpen als we ons bewust zijn van het probleem. Alleen met vereende kracht kan er verzet worden geboden tegen het destructieve beleid en de managementsystemen, oorzaken van zowel de directe als indirecte, toenemende werkdruk op de universiteit.

Zie: Work pressure in academia: collective awareness and resistance, door Ali Haseltalab, Delta,16 juli 2019: www.delta.tudelft.nl/article/work-pressure-academia-collective-awareness-and-resistance

Educate yourself about the root causes of work pressure, door Ali Haseltalab, Delta, 3 juli 2019: www.delta.tudelft.nl/article/educate-yourself-about-root-causes-work-pressure

‘Universities resemble capitalist enterprises’, door Ali Haseltalab, Delta, 1 juni 2017: www.delta.tudelft.nl/article/universities-resemble-capitalist-enterprises

Foto bovenaan is van Nikolay Georgiev