Nederland is het afgelopen jaar gaan beseffen hoe groot de impact is van digitalisering op de samenleving. Digitalisering verwijst niet langer naar vooral een verzameling gadgets of hebbedingetjes maar blijkt een transitie te zijn met kansen en risico’s. Het is dan ook de vraag voor de toekomst hoe Nederland die transitie gaat vormgeven.
Het Rathenau Instituut heeft het rapport Doelgericht digitaliseren gepubliceerd met de boodschap dat de overheid, het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties de digitale samenleving zodanig behoren vorm te geven dat mensen en waarden meer centraal komen te staan. Het is namelijk gebleken dat publieke waarden als privacy, veiligheid, gelijke behandeling en autonomie onder druk staan.
Het Rathenau Instituut is een organisatie die zich bezighoudt met vraagstukken op het snijvlak van wetenschap, technologie en samenleving en informeert de overheid daarover.

Doelgericht digitaliseren is een vervolg op het rapport Opwaarderen uit februari 2017. Een snelle update vond het Rathenau Instituut wenselijk, gezien de maatschappelijke relevantie en urgentie van het beschermen van publieke waarden in het digitale tijdperk. Het nieuwe rapport geeft een overzicht van alle inspanningen die de overheid tussen januari 2017 en juni 2018 heeft verricht ten aanzien van de ethische kant van digitalisering.

koppeling tussen maatschappelijke vraagstukken en innovatie

Op het gebied van privacy en veiligheid is de stap gemaakt van agenda- en beleidsvorming naar beleidsbepaling. Het governance-systeem*⁾ is in de afgelopen anderhalf jaar daarmee positief veranderd.
Op andere terreinen zijn thema’s weliswaar geagendeerd, maar nog niet vertaald naar concrete beleidsmaatregelen. Voorbeelden hiervan zijn de bescherming van de democratie, inzicht in algoritmen, en een eerlijke, competitieve data-economie. Ook zijn sommige technologieën en daarmee samenhangende maatschappelijke kwesties nog niet geagendeerd. Voorbeelden hiervan zijn gezichtsherkenning, virtual en augmented reality en mogelijke gezondheidseffecten van digitale technologie.

Vastgesteld kan worden dat het stelsel waarmee de samenleving zichzelf bestuurt – het governance-systeem – is versterkt, maar dat de noodzaak niet eerder zo groot was digitalisering als transitie te zien waarin waarden centraal staan en niemand buiten de samenleving komt te staan. Instituut Rathenau zag veel bewustwording en losstaande acties, maar wat ontbreekt is de koppeling tussen maatschappelijke vraagstukken en innovatie. Voor een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan, is het nodig dat overheden en bedrijven doelgerichter digitaliseren. Overheid, bedrijven en burgers behoren in de komende jaren ieder hun verantwoordelijkheid te nemen en samen te werken op lokaal, regionaal en internationaal niveau.

Vijf aanbevelingen

In 2019 organiseert het Kabinet voor het eerst een Digitale Top voor ondernemers, wetenschappers, overheden en maatschappelijke organisaties waar deelnemers een strategie kunnen bedenken voor de verdere digitale ontwikkeling van Nederland.

In de aanloop naar die Digitale Top staan er vijf aanbevelingen in Doelgericht digitaliseren voor partijen die aan de Top deelnemen.

1. Investeer in een waardengedreven benadering van innovatie.
2. Kom tot een proactieve, overkoepelende agenda en activiteitenplan voor maatschappelijke en ethische aspecten van digitalisering.
3. Investeer in een sterke positie van toezichthouders.
4. Bedrijfsleven: maak werk van maatschappelijk verantwoord digitaliseren.
5. Stimuleer technologisch burgerschap.

Om richting te kunnen geven aan innovatie, dienen burgers te worden betrokken. Op die manier komen zij te weten wat de mogelijkheden en risico’s van technologie zijn, en kunnen zij deelnemen aan het democratisch debat en aan politieke besluitvorming. Het blijven stimuleren van deze drie elementen is essentieel voor een sterk governance- systeem. Daarbij is aandacht nodig voor de grenzen van de zelfredzaamheid van burgers, en voor
hun bereidheid om te participeren. Waardengedreven innoveren betekent innovatie vormgeven vanuit gedeelde, publieke waarden. Dat kan alleen in gesprek met de samenleving. Daarvoor is een visie van de overheid nodig.

———————

Noot
*⁾ Etymologisch is het begrip governance verwant aan het Griekse kubernein, dat het besturen van een boot of wagen betekent. De filosoof Plato was de eerste die het woord gebruikte om te spreken over het bewust sturen van het handelen van grote groepen mensen om daarmee gewenste resultaten te verkrijgen en risico’s en ongewenste uitkomsten te vermijden. Bij publieke governance gaat het dus in essentie om maatschappelijk sturen.
Governance is het stelsel waarmee een samenleving zichzelf bestuurt. Het is de manier waarop de samenleving omgaat met maatschappelijke vraagstukken, in woord (discussie) en daad (besluiten).
Het governance-systeem bestaat uit spelers die maatschappelijke en ethische kwesties agenderen en vormgeven. De overheid is slechts een van de  partijen die een rol hebben. Het governance-systeem bestaat ook uit bedrijven, toezichthouders en maatschappelijke organisaties. En burgers.
De overheid stuurt de andere partijen wel, op een formele en informele manier. Met wetgeving, door het stimuleren van debat, door boetes op te leggen of door te onderhandelen over akkoorden.

———————
Rapport in PDF: Doelgericht digitaliseren – Hoe Nederland werkt aan een digitale transitie waarin mensen en waarden centraal staan, door Linda Kool, Elma Dujso en Rinie van Es, Rathenau Instituut, september 2018: https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2018-09/Doelgericht%20digitaliseren.pdf

Doelgericht digitaliseren, Rathenau Instituut, 13 september 2018: www.rathenau.nl