Gastsprekers op de NIVOZ onderwijsavond in Driebergen van 12 juni 2019 waren twee filosofen met praktijkervaring: René ten Bos en Henk Oosterling. Ten Bos is hoogleraar filosofie van de managementwetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen en was Denker des Vaderlands in de periode 2017/2018. Henk Oosterling is initiatiefnemer van Vakmanstad in Rotterdam dat lesprogramma’s ontwikkelt waarbij kinderen en jongeren op een duurzame manier leren omgaan met zichzelf, anderen, de omgeving en de wereld. Van 1985-2016 was Oosterling hoofddocent filosofie aan de Erasmus Universiteit.

Onderwerp van de laatste onderwijsavond van schooljaar 2018/2019 in een serie van vijf was: Wat staat er op het spel en wat kunnen we ervan maken? Naast een video-opname is er een geschreven verslag gemaakt van de avond door Rikie van Blijswijk van NIVOZ, het Nederlands Instituut voor Onderwijs en Opvoedingszaken, de organisator van de jaarlijkse Onderwijsavonden^*).

‘Kleine bediende’

René ten Bos gaat uitvoerig in op het onder druk staan van de leraar als professional en de neoliberale opvatting sinds Reagan en Thatcher dat “de macht van de professionals gebroken moet worden”. Ter herinnering: Margaret Thatcher wilde met de macht van de vakbonden ‘afrekenen’, waaronder de vakbond van mijnwerkers, die zij als een bedreiging voor haar nieuwe politieke systeem zag.
Het gezag van de onderwijzer was lange tijd onaantastbaar, maar sinds een aantal decennia wordt daarin niet meer geloofd. Volgens René ten Bos wordt het lastig dat gezag te herstellen. Tegenwoordig wordt de kwaliteit van leraren niet meer beoordeeld door collega’s, maar door de ‘klant’: leerlingen of ouders. “Als die gaan bepalen welke kwaliteit geleverd moet worden, wordt het een ingewikkeld verhaal”.
Als studenten je lessen niet oké vinden, gooien ze je eruit; PABO-studenten beschouwen ‘het voor de klas staan’ als een tussenfase om bestuurder te worden; onderwijssalarissen gaan achteruit: “Een droef verhaal, edoch realistisch!”
Zijn stelling: “Het zou mooi zijn als er weer wat meer ruimte komt voor die onderwijsprofessionals”, maar dat is nu net het probleem, want dat wordt verhinderd door het tweede thema: bureaucratie.

Ten Bos is van mening dat de leraar is verworden tot een administrare, een woord dat hij etymologisch terugbrengt tot een ‘kleine bediende’. Bureaucratie heeft van het onderwijs een niet te sturen apparaat gemaakt. Het gaat hier om een systemische problematiek, door het verschil tussen een dienst en een product. Die laatste maak je en verkoop je. Een dienst (onderwijs) consumeer en lever je tegelijkertijd. Standaardisatie is hierbij, omdat onderwijs niet voorspelbaar is, onmogelijk. Dat maakt het beroep echter ook meteen interessant en spannend.

Ten Bos pleit ervoor na te denken over een passende vorm van bureaucratie, want de ‘bedrijvenbureaucratie’ is niet geschikt en nu groeien slechts de controle, wantrouwen en checklists. Hij besluit met een tip: accepteer niet zomaar wat voorgeschreven wordt in het onderwijs.

Het consumerende individu

Henk Oosterling begint met te zeggen dat “leerkrachten zelden staken, maar dat ze dat dit jaar wel gaan doen”. (Er zijn acties gepland voor september 2019).
Er staat dus iets op het spel. Oosterling zegt dat het ministerie met curriculum.nu (www.curriculum.nu) er iets van probeert te maken met een top-downbeweging, die bottom-up wordt gemaakt. Dat blijft echter lineair denken, stelt Oosterling: de beweging van onder naar boven, komt die van boven naar beneden tegen. “Het is dezelfde lijn”. Om tot oplossingen te komen moet je die blik op onderwijs – Oosterling noemt het ‘piramidaal denken’ – loslaten.

De crisis van het onderwijs heeft, in de ogen van Oosterling, alles te maken met de crisis van bestuur op drie niveaus, macro-, meso- en microniveau. Volgens Oosterling staat het individu op het spel. Het gaat volgens hem om 21ste-eeuwse vaardigheden als communicatie, collaboratie, critical thinking, media- en ecowijsheid en een leven lang leren.

Hij adviseert de hele pedagogiek overboord te gooien. Door de emancipatie, en vanaf 1972 de verzorgingsstaat, heeft het individu niet meer hoeven te knokken en kon hij consumeren. Het onderwijs is een dienst geworden. Waar wij achter moeten zien te komen is hoe we van een ego-emancipatie naar een eco-emancipatie bewegen.

^*) Onderwijsavonden schooljaar 2019/2020: https://nivoz.nl (Deze gegevens zijn niet meer beschikbaar).

Onderwijsavond Ten Bos en Oosterling: ‘Leraar, laat je niet tot “kleine bediende” maken’, door Rikie van Blijswijk, NIVOZ, 17 juni 2019: https://nivoz.nl

Hieronder video van de NIVOZ-onderwijsavond met René ten Bos en Henk Oosterling
(12 juni 2019).