In het rapport Spanningen in het grijs staat de vraag centraal: Hoe kan ‘oneigenlijke druk’ in de politiek-bestuurlijke en ambtelijke context vanuit de wetenschap worden gedefinieerd en welk onderscheid is er te maken tussen de verschillende typen oneigenlijke druk?

Leonie Heres en Clara Bovens hebben in opdracht van de gemeente Rotterdam onderzoek gedaan naar ‘oneigenlijke druk’ – een fenomeen dat zich kan voordoen in afhankelijkheidsrelaties tussen opdrachtgevers en uitvoerders. Ambtenaren of onderzoekers hebben soms het gevoel door de politiek of opdrachtgevers onder druk gezet te worden en zien zich voor morele dilemma’s geplaatst. Er moet meer ruimte komen om met elkaar te spreken over ieders rol en verantwoordelijkheid en welke grenzen daaraan zitten, zeggen de onderzoekers. In hun rapport doen zij concrete aanbevelingen voor beleid, bestuurders, topambtenaren en medewerkers.
Leonie Heres en Clara Bovens zijn beiden verbonden aan het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht.

In juli 2018 presenteerde de Rekenkamer Rotterdam het onderzoek Werken onder druk. Onderzoek oneigenlijke politiek-bestuurlijke druk op ambtenaren. Op basis van dat onderzoek stelde de rekenkamer vast dat in de periode van 2010 tot medio 2017 tenminste 7% van de ambtenaren binnen de gemeente Rotterdam vermoedelijk te maken heeft gehad met een vorm van oneigenlijke politiek-bestuurlijke druk. Sindsdien staat oneigenlijke druk hoog op de agenda binnen de gemeente en wordt oneigenlijke druk als een belangrijk onderwerp gezien. Ook buiten de gemeente Rotterdam is de laatste jaren veel aandacht voor de verhoudingen tussen het ambtelijk apparaat en de politiek, en voor de (mogelijke) uitoefening van oneigenlijke druk en invloed binnen publieke organisaties. Illustratief is de geruchtmakende WODC-affaire^*).

Efficiënte aanpak van oneigenlijke druk van groot belang

Sindsdien vindt ook breder onderzoek plaats naar oneigenlijke druk in de politiek-ambtelijke context. In de 2020 Monitor Integriteit en veiligheid openbaar bestuur rapporteerde het ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) dat 25% van de politieke ambtsdragers vermoedt dat collega-ambtsdragers oneigenlijke druk hebben uitgeoefend op ambtenaren. En I&O – het onderzoeksbureau voor overheid en non-profit – concludeerde in 2018 dat bij gemeenten ongeveer de helft van de ambtenaren en politieke ambtsdragers bij het uitoefenen van hun taken wel eens een ‘oneigenlijk verzoek’ krijgt.
In het I&O-onderzoek werd echter aangetekend dat er onder betrokkenen onduidelijkheid bestaat over wat eigenlijk precies een ‘oneigenlijk’ verzoek is en hoe men dan kan handelen. Tegelijkertijd is een effectieve aanpak van oneigenlijke druk van groot belang: voor de bescherming van de integriteit van het openbaar bestuur, maar ook voor de direct betrokkenen waarop oneigenlijke druk een grote impact kan hebben. Zo rapporteert de helft van de respondenten in een onderzoek in opdracht van vakbond FNV naar integriteit binnen de Rijksoverheid dat zij psychische klachten ervaren nadat zij in hun organisatie onder druk zijn gezet om niet-integer te handelen. Ook geven respondenten aan zich aangetast te voelen in hun professionaliteit, cynisch te zijn geworden en/of minder plezier te hebben in hun werk.

RIVM

Een recent voorbeeld van oneigenlijke druk is de zichtbare worsteling van het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) met de dilemma’s in de onafhankelijke, wetenschappelijke bijdrage aan de bestrijding van het coronavirus.
Leonie Heres: “Tijdens een debat in de Tweede Kamer werd Diederik Gommers (voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Intensive Care) gebeld door een ambtenaar van het ministerie van VWS of hij extra bedden op de IC-afdelingen kon toezeggen, zodat minister Hugo de Jonge dat nog tijdens het debat aan de kamer kon beloven. Terwijl hij dat ook niet wist en geen invloed had op beschikbare ic-bedden. Daar zie je een vorm van druk ontstaan die het kritisch bekijken waard is”.

Definitie

De onderzoeksters komen in hun rapport tot een definitie van oneigenlijke druk:

“Oneigenlijke druk vindt plaats wanneer in de context van een principaal—agentrelatie een persoon kracht uitoefent op een andere persoon in een poging diens besluitvorming of gedrag te beïnvloeden, en daarbij zowel de
inhoud van de boodschap áls de middelen waarmee de boodschap wordt overgebracht door de bredere sociaal-professionele omgeving worden opgevat als strijdig met algemeen geldende omgangsnormen en de specifieke
rollen, taken, verantwoordelijkheden en bevoegdheden van de betrokken partijen”.

Een interview met Heres en universitair docent Kim Loyens is te lezen op de site van de Universiteit van Utrecht. Daarin noemen ze een een aantal oplossingen voor oneigenlijke druk. Volgens Heres zou een middel kunnen zijn een externe vertrouwenspersoon of een ethische commissie. Zonder meteen te spreken van een integriteitsschending, zou men een morele kwestie kunnen voorleggen, waarnaar mensen van buiten de ambtelijke en politieke wereld kunnen kijken. Heres: “Nodig de kritische blik van buiten uit, durf voorbij de eigen organisatie te kijken. Organiseer op die manier je eigen kritische tegenspraak. Je moet de interne, kwetsbare dynamiek in de organisatie een tegenwicht van buiten bieden”.

Wanneer is er sprake van oneigenlijke druk?, o.a. met interview Leonie Heres en Kim Loyens, Universiteit Utrecht: www.uu.nl

Downloaden Spanningen in het grijs – Over de conceptualisering en operationalisering van oneigenlijke druk in de politiek-ambtelijke omgeving, door dr. Leonie Heres en Clara Bovens BSc, Universiteit Utrecht, 2020: www.uu.nl

Monitor Integriteit en Veiligheid 2020, Rijksoverheid, juli 2020: www.rijksoverheid.nl

Onderzoeksrapport Integriteit bij de Rijksoverheid, FNV, oktober 2018: www.fnv.nl

Week van de integriteit en integriteitsconferentie

Elk jaar vindt er een Week van de integriteit plaats. In 2020 van 1 tot en met 9 december. Zie voor programma en meer info: https://www.weekofintegrity.org/
Initiatiefnemer van de Week van de Integriteit is ICC Nederland, Den Haag. https://www.iccwbo.nl/

Op woensdag 9 december vindt plaats de International Integrity & Anti-corruption Conference 2020: Ethics and Progress, Towards Conscious Capitalism, van van 14.00 – 17.00 u. De conferentie kan online worden bijgewoond.
Booklet Ethics & Progress, Towards Conscious Capitalism, Week of Integrity Foundation and ICC Netherlands, 2020: https://beroepseer.nl

^{Noot
*) WODC: Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum (WODC) verricht onderzoek voor het ministerie van Justitie en Veiligheid (JenV). In 2017 is de onafhankelijkheid van het WODC ernstig aangetast. De politiek zou jarenlang onderzoeken hebben beïnvloed om uitkomsten te krijgen die het eigen gelijk van ministers en topambtenaren zouden moeten bewijzen.}