Herstructurering of reorganisering vormt een belangrijk onderdeel van arbeidsmarkten en werkorganisaties. Gegevens, verzameld door Eurofound’s European Restructuring Monitor (ERM), laten dat duidelijk zien. Eurofound is de Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden.
Terwijl organisatorische herstructurering noodzakelijk is voor de overlevingskansen en de groei van een bedrijf, kan de prijs die werknemers daarvoor betalen hoog zijn, niet in de laatste plaats voor de ‘blijvers’ of ‘overlevers’ die hun baan hebben behouden. Omdat herstructurering een onvermijdelijk onderdeel is van het leven van veel werkende mensen, is het van groot belang een beter begrip te krijgen van de volgende aspecten:

• de gevolgen van herstructurering voor de blijvers; nodig is anticiperen op het veranderingsproces en het beheersen daarvan
• hoe een te herstructureren organisatie de negatieve gevolgen kan verminderen of neutraliseren
• hoe de organisatie haar werknemers kan ondersteunen tijdens de moeilijke transitie

Voor het ERM rapport van 2018 is gebruikt gemaakt van gegevens van het zesde onderzoek van European Working Conditions Survey (EWCS), die verzameld zijn in 2015. Op grond daarvan is onderzocht welke factoren op de werkplek van invloed zijn op de relatie tussen herstructurering (met verlies van banen) en de gevolgen voor werknemers. Gekeken is ook naar beleid en wetenschappelijk onderzoek en de invloed op goede herstructureringsmethoden.
De uitkomsten zijn vervolgens in een model gegoten dat kan bijdragen aan het ontwerpen en implementeren van effectieve maatregelen ter ondersteuning van de blijvers. Elementen van goede methoden worden toegelicht aan de hand van voorbeelden uit vier landen: Bulgarije, Duitsland, Nederland en Spanje. Ze laten zien dat er verschillende benaderingen zijn.

Beleidscontext

Nationale en Europese beleidsmakers zijn het erover eens dat structurele verandering op een effectieve en, waar nodig met een vooraf gemaakt plan, dient te worden benaderd, teneinde voorspoed en economische groei voor de toekomst te garanderen. Op EU-niveau bestaat er een aantal richtlijnen voor zaken die verband houden met herstructurering. In de afgelopen jaren heeft de EU aanzienlijke middelen verstrekt voor ondersteuning van werknemers en bedrijven die te maken hebben met herstructurering. Initiatieven voor trainingsprogramma’s en een levenlangleren-programma die worden gesubsidieerd door het Europese Sociale Fonds (ESF) zijn daar een voorbeeld van.

De Europese Commissie heeft ook onderzoek gefinancierd naar het effect van herstructurering op werknemers. Het Groenboek 2012 van de Commissie over herstructurering heeft de kwestie in de schijnwerpers gezet: zwak uitgevoerde herstructurering kan op lange termijn een aanzienlijk negatieve invloed hebben op personele middelen in bedrijven. Als dat gebeurt verzwakt het concurrentievermogen.

De laatste tijd is aandacht voor problemen waar blijvers helaas mee te kampen hebben, afgenomen. Hoewel nadruk is gelegd op het belang van anticiperen op reorganisatie en beperking van de maatschappelijke gevolgen voor werknemers door het EU Quality Framework 2013 for anticipation of change and restructuring (QFR), blijft de kern van beleid het ontslaan van werknemers. Belangrijke kwesties rond de gevolgen voor het welzijn, de gezondheid en de arbeidsomstandigheden van overgebleven werkkrachten zijn niet aangepakt. Het huidige rapport is erop gericht de kwestie weer op de agenda van beleidsmakers te krijgen en hen aan te sporen tot een meer holistische en toekomstgerichte visie op herstructurering.

Belangrijkste bevindingen

• Volgens een representatief overzicht van Europese gegevens, meldde een derde (30%) van de werknemers in de EU dat er in de afgelopen drie jaar een reorganisatie had plaatsgevonden in hun bedrijf.
• Onder de blijvers werden zowel reorganisatie als inkrimping in verband gebracht met een hoger niveau van arbeidsintensiteit, blootstelling aan negatief sociaal gedrag en een lager niveau van een gevoel van voldoening met de werkomstandigheden. Deze verbanden waren nog beter waar te nemen op plaatsen waar grote aantallen mensen ontslagen waren.
• Inkrimping werd evenwel ook in verband gebracht met door werkgevers aangeboden trainingen en cognitief rijk werk (‘nieuwe dingen leren’), daarmee suggererend dat sommige aan mensen gerelateerde dimensies van werk positief beïnvloed kunnen worden door herstructurering.
• Open informatie en consultatie over herstructurering werden gezien als een potentiële buffer of bemiddelende factor die de negatieve gevolgen van inkrimping beperken. Meer dan driekwart van de werknemers die in een reorganisatie zaten, meldden dat ze van te voren waren ingelicht over een naderende reorganisatie en iets meer dan eenderde gaf aan dat zij geraadpleegd was (‘naar hun mening was gevraagd’) voordat de reorganisatie begon.
• De beste manier voor het opvangen van schokken van een reorganisatie is het gevoel eerlijk behandeld te worden op de werkplek
• Kwalitatief onderzoek wees naar het belang van inspanningen van het management en investering in het aanreiken van middelen aan het personeel om zich aan te passen aan de veranderingen en te voldoen aan de toenemende eisen. Maar cursussen om duurzame arbeidsgeschiktheid te vergroten door middel van een levenlang leren programma zouden wel eens nuttiger kunnen zijn dan een specifieke taakgerelateerde opleiding om te kunnen omgaan met de toenemende werklast van nieuwe taken. Duurzame arbeidsgeschiktheid kan zich vertalen in een grotere werkkracht van personeel en een verhoogd gevoel van baanzekerheid.
• De mate van negatieve gevolgen van herstructurering kan variëren. Het is afhankelijk van een reeks factoren waarmee rekening dient te worden gehouden als men maatregelen bedenkt om het personeel te steunen tijdens de transitie. Wat werkt hangt af van de institutionele, juridische en economische context. Lokale omstandigheden, zowel culturele normen als verwachtingen, spelen ook een rol.
• Een tekortkoming bij herstructurering is het gebrek aan controlesystemen om het proces te evalueren en beter voorbereid te zijn op toekomstige veranderingen. Dit is duidelijk te zien bij de onderzochte organisaties. Systematisch toezicht op de maatregelen die getroffen worden tijdens het veranderingsproces kan inzicht geven in de bedoelde en onbedoelde gevolgen van de maatregelen. Ze signaleren welke aanpassingen er nodig zijn.

Beleidsinstrumenten

• Herstructurering is een algemeen kenmerk van de ontwikkeling van een organisatie in elke moderne maatschappij en is een voorwaarde van economische groei en materiële vooruitgang. Beleid zou gericht moeten zijn niet op aan banden leggen of belemmering van een organisatie dat herstructurering nodig heeft, maar op het faciliteren en aanmoedigen van een verantwoordelijke, goede aanpak van de herstructurering.
• Herstructurering en inkrimping worden hoofdzakelijk in verband gebracht met een ongunstige werkorganisatie en nadelige gezondheidsresultaten voor degenen die in gereorganiseerde bedrijven blijven werken. Een drastisch doorgevoerde reorganisatie is mogelijk een factor die bijdraagt aan de toename van een aan werk gerelateerde slechte gezondheid die eerder mentaal van aard is dan fysiek. Deze kan ook bijdrage, via werkintensiteit, aan de groei van musculoskeletale aandoeningen (houding-, steun- en bewegingsapparaat).
  Expliciete verwijzing naar herstructurering zou overwogen kunnen worden bij gezondheids- en veiligheidsregelgeving met de nadruk op ‘zorgplicht’ van werkgevers om de reorganisatie op zodanige wijze uit te voeren dat er rekening gehouden wordt met risico’s voor de gezondheid.
• Ondanks beleidsmaatregelen ter ontmoediging, blijft vervroegde uittreding een belangrijke exitstrategie ingeval van inkrimping. Een geldig alternatief is maatregelen nemen en bronnen aanboren voor steun aan duurzame arbeidsgeschiktheid van werknemers door hen te helpen meer generieke en overdraagbare vaardigheden te ontwikkelen door middel van een levenlang leren-programma.
• Speciale aandacht kan gericht worden op kwetsbare groepen onder de blijvers voor wie de gevolgen van reorganisatie harder kunnen aankomen. Dit rapport toont aan dat vrouwelijke werknemers, geschoolde handarbeiders en werknemers in publieke sectoren als zorg, onderwijs, overheid en openbaar bestuur een verhoogd risico lopen op een slechte gezondheid na inkrimping.

Download The ERM report 2018: Impact of restructuring on working conditions, Eurofound (2018), ERM report 2018: Impact of restructuring on working conditions , Publications Office of the European Union, Luxembourg: https://beroepseer.nl

Executive summary. ERM report 2018: Impact of restructuring on working conditions: https://beroepseer.nl

Eurofound: Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden: www.eurofound.europa.eu/en/home