Als je verwacht dat iets gaat jeuken, neemt de jeuk daadwerkelijk toe. De Leidse gezondheidspsycholoog Danielle Bartels bewees het effect van negatieve verwachtingen voor jeuk. Opvallend is dat dit nocebo-effect bij jeuk weer om te buigen is. ‘Dat biedt perspectief voor de klinische praktijk’, hoopt Bartels. Promotie 18 november.

Wat helpt tegen jeuk en wat maakt jeuk alleen maar erger? Er is al heel veel onderzoek naar placebo- en nocebo-effecten bij pijn, maar bij jeuk niet of nauwelijks. ‘Dat is heel erg nieuw en daar zijn wij als Leidse onderzoekgroep zo’n beetje mee gestart,’ vertelt Danielle Bartels over haar promotieonderzoek.

Jeukonderzoek lijkt op pijnonderzoek

In onderzoek naar pijn zien we de twee meest onderzochte manieren om placebo- en nocebo-effecten^*) te leren, namelijk door eerdere ervaringen met behandelingen en door wat een arts tegen je zegt. Door deze combinatie van conditionering met verbale suggesties ontstaan verwachtingen, positief en negatief, die van invloed zijn op de behandeluitkomsten. Bartels: ‘Op dezelfde manier als pijn zijn we jeuk gaan onderzoeken. Zien we dan ook placebo- en nocebo-effecten? Deze effecten blijken het sterkste wanneer we conditionering van jeuk combineren met verbale suggesties. Dat komt overeen met onderzoekuitkomsten van placebo- en nocebo-effecten bij pijn.’

Elektrodes, prikkel en lampjes

De deelnemers aan het onderzoek van Bartels zijn onderverdeeld in drie groepen. Eén groep kreeg alleen conditionering, een andere groep alleen verbale suggestie, een derde groep een combinatie van conditionering en verbale suggestie. De deelnemers kregen prikkels toegediend via twee elektrodes, geplakt op de arm. Daarbij zagen ze op een computerscherm verschillende kleuren lampjes oplichten. ‘Het verhaal ofwel de verbale suggestie is dat een derde electrode de jeuk beïnvloedt; bij groen wordt die jeuk minder, bij rood sterker, en bij geel is er geen verandering. Maar die electrode beïnvloedt de jeuk helemaal niet en dient als een placebo, omdat die nep is.’

Placebo-effect

In de leerfase van het onderzoek verschillen de toegediende prikkels per groep. In de groep deelnemers die alleen de verbale suggestie krijgen, blijft de sterkte van de prikkel gelijk. Maar in de derde groep waarin de onderzoekers conditionering combineren met verbale suggestie, verlagen ze stiekem de jeuk bij een groen lampje en verhogen die bij een rood lampje, zodat de deelnemer denkt dat de derde electrode ook werkt. In de testfase van het onderzoek krijgen alle deelnemers dezelfde prikkels van medium intensiteit. Bartels: ‘Terwijl de prikkels gelijk zijn, ervaren de deelnemers van de groep waarin we conditionering met verbale suggestie combineren toch minder jeuk bij de groene lichtjes en meer jeuk bij de rode. In deze groep is het verschil met de controlegroep significant.’

Nocebo-effect is omkeerbaar

In een volgende studie heeft Bartels een heel belangrijk resultaat gevonden van nocebo-effecten bij jeuk. ‘Als we jeuk hebben opgewekt met conditionering en verbale suggestie, dan is het mogelijk om dat weer terug te draaien. Dat doen we ook via conditionering, counter-conditioning noemen we dat. Dat is klinisch heel relevant, want nocebo-effecten wil je natuurlijk niet in de praktijk. Maar stel dat ze toch ontstaan, zijn die dan blijvend of kun je die weer teniet doen? Wat wij hebben onderzocht in een experimentele fase bij gezonde mensen is niet zomaar toe te passen in een klinische setting, maar wel heel interessant om uit te zoeken. Want je wilt natuurlijk zo min mogelijk nocebo-effecten, en de placebo-effecten boosten. Dit onderzoek is zo nieuw dat dit zelfs bij pijn nauwelijks was onderzocht.’

Leidse onderzoekslijn

Inmiddels werkt Bartels als docent toegepaste psychologie op de Fontys Hogeschool in Eindhoven. ‘Een dag in de week wel op school, gelukkig, maar met een klein groepje studenten. Online wil ik zo interactief mogelijk lesgeven en vraag ik iedereen om te beginnen de camera aan te zetten. Zodra het in het lesprogramma past vertel ik mijn studenten over mijn onderzoek naar placebo- en nocebo-effecten.’ Deze studie maakt deel uit van de onderzoeklijn van Andrea Evers naar de impact van verwachtingen op de gezondheid door placebo- en nocebo-effecten.

Placebo And Nocebo Effects On Itch. Promotie van Danielle Bartels, woensdag 18 november, aanvang 15.00 uur, Academiegebouw, Rapenburg 73, Leiden.
Proefschrift is na de promotie digitaal beschikbaar via het Leids Repositorium.
www.universiteitleiden.nl/agenda/2020/11/placebo-and-nocebo-effects-on-itch

Verwacht je jeuk, dan krijg je ook jeuk, Universiteit Leiden, 17 november 2020: www.universiteitleiden.nl/nieuws/2020/11/promotie-danielle-bartels

Noot
*) Het nocebo-effect is een negatief verwachtingseffect en de tegenhanger van het positieve verwachtingseffect dat bekend is als het placebo-effect.

Afbeelding bovenaan is van Anastasia Gepp