“Onze democratie heeft er alleen maar baat bij, wanneer medewerkers van de overheid durven blijven spreken”, schreef de Vlaamse Ombudsman Bart Weekers in het jaarverslag 2016. Leidende ambtenaren zouden het spreekrecht van ambtenaren meer moeten waarderen. Op Weekers oproep reageerde Elke Wambacq, diensthoofd bij het Vlaams Instituut voor Natuur en Bos Onderzoek (INBO) in een opiniestuk in de Vlaamse zakenkrant De Tijd. De kop boven haar artikel luidde: Als ambtenaar bij de overheid steek je het best je nek niet uit.^*)

Weekers schrijft in antwoord op het stuk van Wambacq – dat tot veel reacties in de sociale media heeft geleid – wat hij met zijn oproep wil bereiken: “Dat vele ambtenaren vol goesting getuigen van de manier waarop ze hun spreekrecht beleven. Van hoe hun bazen hen ruimte geven om maatschappelijk geëngageerd te mogen en te kunnen zijn. Laat dat alles nu maar even komen. Laat nu ook die opiniestukken, tweets en blogs van ambtenaren verschijnen. Want mijn grootmoeder zaliger leerde het me al: Woorden wekken, maar voorbeelden strekken”.

Weekers gaat in zijn artikel dieper in op wat het spreekrecht van de ambtenaar precies inhoudt.Hij schrijft: “Naar goede voorjaarsgewoonte hadden het klachtenboek en het jaarverslag van de Vlaamse ombudsman aandacht voor het ongenoegen over de Vlaamse overheid. Eind vorige week ging het dan plots ook over het spreekrecht van ambtenaren, toen een ambtenaar getuigde over haar gesprekken met de ombudsman en besloot dat een ambtenaar het best zijn nek niet uitsteekt (De Tijd, 22 en 23 april). Dan gebeurde wat vaak gebeurt met pijnpunten die de ombudsman mee signaleert: de zaak bleek pro’s en contra’s te hebben.

Op veel banken was er bijval voor de moed van deze ambtenaar. Maar ook wrevel en onbehagen bij collega’s die elke dag werken aan een betere dienstverlening. Ze wijzen me er dan bijvoorbeeld op dat ik, hun ombudsman, toch het ultieme bewijs ben van de ruimte die de Vlaamse overheid laat voor interne kritiek. En het interne personeelsblad van de Vlaamse overheid had een week eerder al als eerste aandacht voor de oproep van de ombudsman om het spreekrecht te koesteren.

Laten we daarom eerst even te rade gaan bij de feiten. Niet voor niets is een uitgangspunt van het spreekrecht dat de ambtenaar feitelijke informatie correct, volledig en objectief presenteert. De meest recente personeelspeiling (2014) leert dat de eigen medewerkers hun werkgever, de Vlaamse overheid, een 7,8 op 10 geven voor openheid. Zeker een mooie score.

Uitgangspunt

Voorts huldigt de overheid ook het uitgangspunt dat de ambtenaar persoonlijke standpunten of kritiek op de overheid mag formuleren. Tegelijk moet de ambtenaar zijn publiek wel duidelijk maken dat hij uit eigen naam spreekt. Daarnaast zijn er regels over het spreken als personeelslid of als privépersoon binnen en buiten het werk. Daarbij wordt bijvoorbeeld de volledige vrijheid benadrukt om te publiceren of voordrachten te houden over de domeinen waarin de ambtenaar ervaring heeft.

Wie die regelingen meer in detail doorneemt, beseft al gauw dat we het met zijn allen hartstochtelijk eens zijn over de fundamentele plaats van de vrije meningsuiting als uitgangspunt. Tegelijk gaat het om een evenwichtsoefening, die ook aandacht heeft voor de grenzen van het spreekrecht, zoals loyauteit of geheimhoudingsplicht. Want inderdaad, en wees gerust. Niemand, en al zeker de ombudsman niet, wil dat ambtenaren en ministers mekaar in de vernieling rijden, denk aan ex-minister Jacqueline Galant en haar topambtenaar Laurent Ledoux.^**)
Kortom, ook voor het spreekrecht van ambtenaren zijn de zaken vrij goed geregeld en knelt het schoentje dus niet bij de regelingen zelf. Balanceren is een oefening, die hoort bij zowat alle fundamentele waarden in onze samenleving.

Maar laten we mekaar ook goed begrijpen. Onze democratie is veel meer dan een loutere optelsom van gemaakte afspraken op papier. Onze democratie draait toch vooral rond de beleving van die afspraken in de praktijk. In dit geval op de werkvloer van de Vlaamse overheid, waar we wensen dat er een praatcultuur heerst en geen zwijgcultuur”.

Lees het hele artikel van Bart Weekers: Woorden wekken, voorbeelden strekken. Dat geldt ook voor het spreekrecht van ambtenaren, De Tijd, 27 april 2016: www.tijd.be

*) Zie: ‘Onze democratie heeft er alleen maar baat bij, wanneer medewerkers van de overheid durven blijven spreken’, aldus de Vlaamse Ombudsman, Blogs Beroepseer, 22 april 2016: https://beroepseer.nl

^**) Jacqueline Galant was minister van Mobiliteit. Ze bood ze haar ontslag aan nadat ze onder vuur kwam te liggen over de veiligheid op de Belgische luchthavens, in de nasleep van de aanslagen in Brussels Airport op 22 maart 2016. Een dag daarvoor nam Laurent Ledoux ontslag als topman bij de Federale Overheidsdienst Mobiliteit en Vervoer, die het beleid van Galant hekelde bij zijn vertrek. Galant ontkende bij haar vertrek haar tekort aan aandacht voor veiligheid.