Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) bestaat dit jaar honderd jaar. Op 25 september 2018 was het precies een eeuw geleden dat Nederlands eerste minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschap J.Th. de Visser aantrad om de Onderwijspacificatie uit te werken in een nieuw bestel. De Pacificatie van 1917 was een compromis waarmee een einde kwam aan de jarenlange schoolstrijd in Nederland en voor mannen het algemeen kiesrecht werd ingevoerd, twee jaar later gevolgd door het vrouwenkiesrecht.
Een groot deel van de negentiende eeuw was de Nederlandse politiek in de greep van de vraag wie het voor het zeggen had op het gebied van de vorming van de jeugd en de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Er zat uiteindelijk in 1917 niets anders op, dan allemaal een stukje in te schikken en alle stromingen een plaats te gunnen in onderwijs, cultuur en wetenschap.

Het was geen gemakkelijke taak, want hoe doe je dat? Hoe voer je centraal beleid op een terrein waar iedereen baas in eigen huis mag zijn? En kunnen al die vrije scholen, cultuuruitingen en wetenschappers wel helpen om maatschappelijke problemen aan te pakken, zoals de politiek en samenleving het graag zien? Het maken van OCW-beleid is nog altijd een voortdurend balanceren tussen vrijheid en sturing, tussen zelfbeperking en dadendrang.

‘ In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap’

Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het ministerie is er een boek verschenen met een overzicht waarin wordt teruggeblikt èn vooruitgekeken op het OCW-beleid sinds 1918. Titel: In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap. Diverse auteurs uit verschillende vakgebieden laten daarin hun licht schijnen op de vrijheden en de politieke sturingsmogelijkheden binnen het bestel, in verleden, heden en toekomst. De bundel is geredigeerd door historicus dr. Pieter Slaman, als docent en onderzoeker verbonden aan het Leiden University Dual PhD Centre te Den Haag, waar een aanvullend opleidings- en begeleidingsprogramma wordt geboden aan duale promovendi, die beroepspraktijk en wetenschap met elkaar verbinden.

Portretten

Het boek bevat een reeks portretten van ministers en staatssecretarissen uit de collectie van het Ministerie van OCW. De geschilderde portretten van alle ministers sinds 1973 gaan gepaard met een geschreven portret, gebaseerd op een interview. We krijgen een gevarieerd beeld te zien van de manier waarop zij zijn omgegaan met de spanningen in hun domein. Bij de getekende portretten en foto’s van de staatssecretarissen staat een korte beschrijving van hun prestaties.
De oorspronkelijke portretten hangen naast en vooral hoog boven elkaar aan de muren van de entree van het ministerie van OCW in Den Haag. Het is een bonte verzameling schilderijen, tekeningen en foto’s, divers in stijl, techniek en compositie en gemaakt door diverse, vaak bekende kunstenaars onder wie bijvoorbeeld Paul Citroen, Ans Markus, Sierk Schröder, Riek Wesseling, Sam Drukker, Anton Corbijn en Erwin Olaf.

Een opmerkelijk portret is van de hand van Kik Zeiler. Hij schilderde een magisch-realistisch portret van Arie Pais, minister in het kabinet-Van Agt I. De minister zit niet achter een bureau, maar aan een tafel en is omringd door symbolen die refereren aan de beleidsterreinen van zijn departement: een puntenslijper staat voor onderwijs, een sculptuur van een mythologische figuur voor de kunsten en een microscoop verbeeldt de wetenschap. Op de achtergrond zien we een collage van gebouwen, waaronder het oude ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (OKW), het Kurhaus en de pier van Scheveningen terwijl boven Den Haag donkere wolken zich samen pakken. Het geheel maakt het portret tot een bijzonder visioen van het ministerschap.
De portrettengalerij van het ministerie van OCW is in zijn huidige presentatievorm onthuld in 2008, toen het departement negentig jaar bestond.

Honderd jaar politiek rond onderwijs

In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap beschrijft een eeuw in thema’s, van burgerschap tot wetenschap en van media tot Mammoetwet. Het boek bevat 419 pagina’s en bevat elf hoofdstukken:

1. Baas in eigen school. De strijd tegen staatspedagogiek. 1848 – 1980.
2. Oude vormen, nieuwe tijden. De pacificatie ter discussie. 1980 – 2018.
3. ‘Ter verspreiding van de waarheid, worde geen middel verwaarloosd’. Een eeuw mediabeleid in Nederland.
4. ‘Waartoe toch die klove’. Selectie in het middelbaar onderwijs. 1860 – 2018.
5. De staat, de arbeidsmarkt en het beroepsonderwijs. 1863 – 2018.
6. Verzuiling, verzorging, verzakelijking. Rijkscultuurbeleid. 1918 – 2018.
7. De omhelzing en de wurggreep. Rijksoverheid en hoger onderwijs. 1918 – 2018.
8. Over mogelijkheden, wensen en ‘onvermijdelijke keuzen’. Een eeuw wetenschapsbeleid.
9. De verhoudingen in het onderwijsbestel. 1918 – 1990.
10. Sturen in samenspraak. 1990 – 2018.
11. Slotbeschouwing.

In elk hoofdstuk draait het om de vraag hoe zaken op een nationaal niveau geregeld kunnen worden, en welke ruimte er moet zijn voor burgers en instellingen. Die vraag speelt steeds tegen de achtergrond van grote maatschappelijke veranderingen die Nederland sinds 1918 doormaakte. Vanwege deze vraag, aldus Pieter Slaman in de Inleiding staat het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als organisatie in dit boek niet in het middelpunt van de belangstelling, zoals het dat wel deed in het boek dat verscheen bij het vijfenzeventigjarig bestaan in 1993. Ook gaat het niet om de manier waarop onderwijs werd gegeven, om de inhoud van het cultuuraanbod of om de ontwikkeling van de wetenschap. Dit boek draait om de politieke vraag hoe de Nederlandse samenleving vrijheid, diversiteit en gelijkheid organiseerde in een bestel dat gezamenlijk in stand moest worden gehouden en uitgebouwd. Er is daarom veel aandacht voor maatschappelijke discussies en sociale veranderingen, voor de manier waarop de politiek die vertaalde in wet en beleid, en natuurlijk voor de rol die het onderwijs, de cultuursector en de wetenschap zelf daarin speelden.

Honderd jaar ervaring: een stevige grond onder de voeten

De hoofdstukken worden afgewisseld met intermezzo’s: korte onderbrekingen die dieper ingaan op belangrijke thema’s. Het onderwijs in de overzeese delen van het koninkrijk bijvoorbeeld, of het emancipatiebeleid. Binnen en tussen de hoofdstukken zijn ook kaders geplaatst, waarin aandacht is voor voorbeelden en achtergronden. Beelden uit de dagelijkse praktijk bijvoorbeeld, uitleg over vraagstukken van overleg en bestuur, of cijfers achter de ontwikkelingen.
De slotbeschouwing brengt dit alles in een onderling verband. Slaman: “Bij de grote uitdagingen die ons in de toekomst te wachten staan, kan de Nederlandse ervaring van honderd jaren dienen als stevige grond onder de voeten. Grote uitdagingen zijn er namelijk altijd geweest, en veel daarvan komen vandaag maar al te bekend voor”.

Downloaden In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap, door Pieter Slaman e.a., Ministerie van OCW, 2028: https://beroepseer.nl