In het publieke debat is de afgelopen jaren veel kritiek geleverd op het neoliberalisme, maar wat het inhoudt blijft meestal vaag. Waar komt het eigenlijk vandaan en hoe heeft het zich in Nederland genesteld? In mei 2022 verscheen het boek Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis, geschreven door historicus Bram Mellink en socioloog Merijn Oudenampsen. Zij geven het neoliberalisme voor het eerst een plaats in de geschiedenis van Nederland en laten zien dat het marktdenken veel eerder zijn weg vond in Nederland dan altijd is gedacht en veel nauwer met de Nederlandse naoorlogse instituties is verweven dan deskundigen tot nu toe aannamen.

Volgens een recensie in het Nederlands Dagblad “trekt het boek de discussie over het neoliberalisme in Nederland uit de sfeer van de abstracte discussies door concreet te laten zien hoe neoliberale ideeën ingang vonden en hoe ze de besluitvorming beïnvloedden”.

Omgeven door een hofhouding

Alfred Kleinknecht, emeritus hoogleraar economie, bespreekt het boek in zijn artikel Opkomst neoliberalisme heeft ook economische redenen in het vakblad voor economen ESB. Hij schrijft:

“Met zijn vrij gedetailleerde beschrijving van neoliberale netwerken sinds de jaren dertig, leest het boek als een “Who is who?” van centrale figuren en sympathisanten, maar ook van tegenstrevers van het neoliberalisme.

Het neoliberalisme ontstond na de beurscrash van 1929 toen de lange depressie van de jaren dertig het klassieke laisser-faire liberalisme onhoudbaar maakte. Het neoliberalisme is een poging, de essentie van het liberalisme te redden: marktwerking. Want met iedere poging tot allocatie van schaarse middelen buiten de markt om (of door het te sterk bijsturen van markten) begeven we ons – in Hayeks visie – op de Road to Serfdom. Maar neoliberalen claimen wel een actieve rol van de staat als regisseur of aanjager van marktwerking.

De auteurs slagen er zeer goed in om de opkomst van het neoliberalisme in Nederland te beschrijven. In de latere fase, toen het neoliberalisme in de jaren tachtig echt invloedrijk begon te worden, is vooral de rol van de Ministeries van Financiën en van Economische Zaken interessant, waar politiek activistische neoliberale ambtenaren het ministerie naar hun hand gingen zetten. Daarbij werden soms ministers en zelfs kernonderdelen van regeerakkoorden al of niet met procedurele trucs bijgestuurd. Een ware Godfather van het ambtelijke neoliberalisme was Frans Rutten, die, omgeven door een hofhouding van ‘Rutten-boys’, jarenlang op de stoel van Minister van Economische Zaken zat, terwijl de minister (meestal zonder noemenswaardige economische achtergrond) toespraken mocht houden en lintjes knippen”.

Economische hofhouding

De conclusie van Kleinknecht is dat de auteurs helder uitleggen welke economen en politici een leidende rol hebben gespeeld bij de plotse populariteit van het neoliberalisme, maar kort zijn over de economische voedingsbodem die dat mogelijk maakte.

Kleinknecht: “Als dingen in de maatschappelijke bovenbouw ineens zo rap veranderen, dan heeft dat vaak een economische oorzaak. Ik denk dat die oorzaak gevonden kan worden in historisch hoge niveaus van werkloosheid en inflatie door vijf averechtse economische schokken die de economie in de jaren zeventig raakten”.
Lees verder op de site van ESB wat die vijf schokken voor effect hebben gehad: Opkomst neoliberalisme heeft ook economische redenen, door Alfred Kleinknecht, ESB 27 juni 2022: https://esb.nu/esb/20070996/opkomst-neoliberalisme-heeft-ook-economische-redenen

Website Alfred Kleinknecht: http://alfredkleinknecht.nl

Zie ook het het essay Wie niet werkt zal ook niet eten, door Bram Mellink en Merijn Oudenamspen, De Groene Amsterdammer, 4 mei 2022: www.groene.nl/artikel/wie-niet-werkt-zal-ook-niet-eten

Neoliberalisme. Een Nederlandse geschiedenis, Bram Mellink, Merijn Oudenampsen | Boom uitgevers Amsterdam: https://www.boomgeschiedenis.nl/product/100-10524_Neoliberalisme