Topambtenaren komen steeds vaker ‘in de wind’ te staan. Toegenomen politieke- en mediadruk maakt de laatste jaren een topmanagementfunctie bij de overheid minder aantrekkelijk. Aan de andere kant raakt het werkklimaat binnen de rijksoverheid gespannen en dat komt momenteel door de toeslagenaffaire. Tijdschrift Binnenlands Bestuur besteedt aandacht aan een onderzoek van de Rijksuniversiteit Groningen naar de gevolgen van de toeslagenaffaire bij de Belastingdienst. Uit de reacties op de site van Binnenlands Bestuur kunnen we opmaken dat men over het algemeen weinig medelijden heeft met ambtenaren die nu leven in een angstcultuur. Ze hebben dat aan zichzelf te wijten, is het oordeel.

De toeslagenaffaire betreft de manier waarop de Belastingdienst jarenlang duizenden gezinnen in diepe financiële problemen heeft gebracht door onrechtmatig kinderopvangtoeslag stop te zetten en terug te vorderen. De affaire bereikte zijn hoogtepunt tijdens het debat in de Tweede Kamer op 4 december 2019. In mei 2020 heeft het Ministerie van Financiën aangifte gedaan tegen de Belastingdienst vanwege een redelijk vermoeden van strafrechtelijke feiten, gepleegd door ambtenaren van de Belastingdienst. Inmiddels is een strafrechtelijk onderzoek begonnen. Het verzoek om strafrechtelijke vervolging door het Ministerie van Financiën is bij de ambtenaren ingeslagen als een bom.

2400 medewerkers ondervraagd

Het onderzoek naar de gevolgen van de toeslagenaffaire is verricht door hoogleraar bestuurskunde Caspar van den Berg en promovendus Alexandre Belloir van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Campus Frysàn.
Zij hebben een representatief panel ondervraagd van 2400 medewerkers in de publieke sector over hoe ze tegen de misstanden bij de Belastingdienst aankijken en hoe de toeslagenaffaire doorwerkt op de sfeer op hun werk. De respons was 56 procent. Van alle respondenten was 45 procent van mening dat de aangifte tegen de Belastingdienst afbreuk doet aan een open cultuur waarin men graag verantwoordelijkheid neemt. Dat wordt sterker naarmate de ambtenaren dichter tegen de nationale politiek aan werken. Van de ambtenaren op Haagse ministeries is 40 procent van mening dat de angstcultuur wordt versterkt door de aangifte. Verder inzoomend op leidinggevenden binnen de beleidstoren stijgt dit percentage tot 70 procent.

Rol en positie van de ambtenaar

Volgens de onderzoekers ligt onder de boosheid over de misstanden bij de Belastingdienst een ander vraagstuk, een over de rol en de positie van ambtenaren. In hoeverre kunnen zij individueel verantwoordelijk gehouden worden voor hun handelen op gezag van de bewindspersoon?

Van grote publieke waarde

Het onderzoek is een vervolg op een eerder onderzoek van de RUG en de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB). De resultaten daarvan verschenen in november 2019 in het rapport: Een toekomstbestendige topmanagementgroep – Naar een groter aantal beschikbare kandidaten.
De onverminderd hoge kwaliteit van de overheid in Nederland berust volgens de onderzoekers voor een belangrijk deel op goed opgeleide, professionele en gemotiveerde overheidsdienaren: “Daarmee is het ambtelijk apparaat van grote publieke waarde voor ons allemaal. Ook wanneer de verontwaardiging van specifieke misstanden hoog oploopt, moet dat niet uit het oog verloren raken”.
Een scherp debat over het functioneren van de overheid hoort bij een gezonde democratie zolang de pijlen gericht zijn op degenen die daadwerkelijk verantwoording moeten en kunnen afleggen aan het parlement en de samenleving.

Lees het hele artikel Werkklimaat rijk gespannen door toeslagenaffaire in Binnenlands Bestuur no 16, 21 augustus 2020: https://onlinetouch.nl

Reacties op de site van Binnenlands Bestuur onder artikel Werkklimaat rijk gespannen door toeslagenaffaire, door Hans Bekkers, 20 augustus 2020: www.binnenlandsbestuur.nl

Advies Raad van State over ministeriële verantwoordelijkheid, Rijksoverheid, 15 juni 2020: www.rijksoverheid.nl

Aanbevolen literatuur
Ambtelijk vakmanschap en moreel gezag, door Gabriël van den Brink en Thijs Jansen, Stichting Beroepseer, 2016: https://beroepseer.nl

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink, Stichting Beroepseer, 27 maart 2020: https://beroepseer.nl

Afbeelding bovenaan is van Wilfried Pohnke