Legeraanvoerders uit heel Europa namen in de 17e eeuw de legerhervormingen van Prins Maurits over. In de 18e en 19e eeuw hervormden Wedgwood en Regout hun fabriekjes tot toonaangevende bedrijven. De organisatieprincipes van Taylor werden in de 20e eeuw de standaard. Wat gaf telkens de doorslag?

“Deze vraag wil ik hier beantwoorden. De ‘lessons learned’ hebben niets van hun actualiteit verloren. Ze sluiten zelfs naadloos aan bij recente ervaringen met ‘innovatief organiseren’.

We kunnen er in onze tijd meer dan ooit van profiteren:

• Legerorganisaties: disciplinering en moreel
• Bedrijfsregimes: discipline als de vader van zelforganisatie
• ‘The great mental revolution’
• Sturing, verantwoordelijkheid en zelforganisatie in onze tijd”.

Willem Mastenbroek begint in zijn artikel De evolutie van sturing – zelforganisatie te beschrijven hoe Prins Maurits in de periode 1590-1600 een aantal vernieuwingen invoerde. Het centrale probleem waarmee hij kampte was de disciplinering van een bandeloze soldatenbende. Drie voorbeelden van zijn ingrijpen:

– De gangbare krijgersformatie in de 16e eeuw was de zoge­noemde Spaanse Brigade: 50 man breed en even diep. Een carré helemaal opgevuld met manschappen. Maurits wist door een ondiepe opstelling het rendement der beschikbare troepen zeer te vergroten. Deze verandering in slagorde vereiste belangrijke psychologische veranderingen.
– De vroegere steun der massa viel weg, kwets­baarheid nam toe. Betere training en verscherpte disciplinering leidden tot de benodigde grotere persoonlijke inzet.
– Het zelfvertrouwen werd o.a. versterkt door grondige opleiding. De basis van het gebruik van de musket werd een nauwkeurige ‘arbeidsanalyse’ van alle handgrepen. Eindeloze oefening leidde tot zelfstandige en snelle uitvoering.

Mastenbroek gaat vervolgens via industriële organisaties en de ‘grote mentale revolutie’ die zou uitmonden in vriendelijke, wederzijdse behulpzaamheid naar onze tijd van discipline, verantwoordelijkheid en zelforganisatie. De balans van sturing – zelforganisatie evolueert in de loop der eeuwen: “Botte disciplinering verschuift naar vormen van sturing die een grotere zelfstandigheid en eigen verantwoordelijkheid stimuleren. Het organisatieontwerp verandert, de manieren van toezicht en leidinggeven ook. Aldus weet men een hoger niveau van zelforganisatie en verantwoordelijkheid te bereiken. De voorbeelden maken duidelijk dat de druk en dwang tussen en binnen organisaties hiertoe aanzetten. De voorlopers boeken winst; de achterblijvers verliezen terrein of  gaan ten onder”.

De evolutie van sturing – zelforganisatie, door Willem Mastenbroek, ManagementSite, 13 november 2012: www.managementsite.nl

Het artikel is een verkorte versie van een hoofdstuk uit het dit jaar te verschijnen e-boek Concurrentiekracht en innovatief organiseren. Mastenbroek is o.m. hoofdredacteur van ManagmentSite en hoogleraar Organisatie-cultuur en Communicatie aan de Vrije Universiteit.